भारत : हिंदी महासागरातील "नेट सिक्युरिटी प्रोव्हायडर" आणि "द फर्स्ट रिस्पॉन्डर" - Security Provider Indian Ocean

Security Provider Indian Ocean: हिंदी महासागर क्षेत्रातील बचाव अलिकडच्या काळात चाच्यांच्या कारवायांना उत आल्यानं गरजेचा आहे. त्यातून या समुद्री क्षेत्रातील सुरक्षेला अनन्य साधारण महत्व आलं आहे. त्यातून भारत या भागात एक सुरक्षा प्रदान करणारा तसंच मदतासाठी धावून जाणारा देश म्हणून पुढे आला आहे. यासंदर्भात निवृत्त राजदूत जितेंद्र कुमार त्रिपाठी यांचा माहितीपूर्ण लेख..

हैदराबाद Security Provider Indian Ocean - हिंद महासागरातील महासत्तांची वाढती शत्रुता या प्रदेशातील वातावरण तापवत आहेत. महासागराचा आतापर्यंत तुलनेने शांत आणि दुर्लक्षित असा हा विशाल प्रदेश. मात्र या प्रदेशात वर्चस्वाची स्पर्धा हल्ली दिसून येते. अमेरिका आणि चीनने सामरिक फायदे मिळवण्यासाठी एकमेकांशी स्पर्धा केल्यामुळे हा प्रदेश केवळ नौदलाच्या दृष्टीकोनातूनच नव्हे तर व्यावसायिक दळणवळण मासेमारी आणि समुद्रसपाटीखालील खनिज संपत्तीच्या उत्खननासाठीही धोकादायक बनत आहे. यूएसए, यूके, फ्रान्स, जपान आणि चीन यांचे लष्करी तळ जिबुती या छोट्या किनारपट्टीच्या देशात आहेत. तर अमेरिकेचा दुसरा तळ युनायटेड किंगडम आणि मॉरिशसमधील विवादित चागोस द्वीपसमूहातील डियागो गार्सिया बेटावर आहे. दुसरीकडे, चीनचा जिबूतीमध्ये तळ आहे आणि एक ग्रेट कोको बेटावर (बंगालच्या उपसागरातील निकोबार बेटाच्या दक्षिणेस साठ किलोमीटर अंतरावर) आणि दुसरा ग्वादार, बलुचिस्तानच्या किनारपट्टीवर असलेल्या शहरामध्ये ते बांधत आहेत. ओमानने 1950 मध्ये भारताला प्रदेशाची भेट दिली परंतु नंतर ही ती न स्वीकारल्यानं ती पाकिस्तानने खरेदी केली. याशिवाय, चना यांनी चीनकडून घेतलेल्या कर्जाच्या आंशिक परतफेडीच्या बदल्यात श्रीलंकेचं हंबनटोटा बंदर दीर्घकालीन भाडेतत्त्वावर घेतलं आहे, ज्याचा वापर लष्करी उद्देशांसाठी केला जाईल असा अंदाज आहे. चीनने मालदीवला आपली काही बेटे चिनी नौदलासाठी देण्याचं आवाहन केलं आहे.

हिंदी महासागर क्षेत्रातील बचाव - तथापि, हिंदी महासागरातील (7600 किलोमीटर) सर्वात मोठी किनारपट्टी असलेल्या भारतावर नैसर्गिकरित्या हिंदी महासागर क्षेत्रातील बचाव आणि मदत तसंच सुरक्षेची सर्वात मोठी जबाबदारी आहे. नोव्हेंबर 1987 मध्ये जेव्हा मालदीवमध्ये भारतीय सशस्त्र दलांनी अवघ्या चार तासांत मालदीवच्या आपत्कालीन मदतीच्या संदेशाला प्रतिसाद दिला आणि देशाला संभाव्य बंडखोरीपासून वाचवलं हे लक्षात ठेवण्याची गरज आज त्यांना वाटत नाही. पुन्हा, चालू शतकाच्या पहिल्या दशकात, जेव्हा सुनमीने हिंदी महासागरातील देशांना धडक दिली, तेव्हा भारताने केवळ देशांतर्गत आघाडीवरच यशस्वी बचाव आणि मदत कार्ये हाती घेतली नाहीत तर प्रथम प्रतिसादकर्त्यांपैकी एक म्हणून प्रभावित देशांना मदत केली. अलीकडे, कोविड महामारीच्या काळात, भारतानं सर्व शेजारी आणि हिंदी महासागराच्या किनारी असलेल्या देशांना लसींचा पुरवठा केला.

ऑपरेशन संकल्प - आपल्या भौगोलिक स्थानामुळे आणि नौदल आणि तटरक्षक दलाच्या आकारामुळे, भारत हिंदी महासागरात मर्कंटाइल नेव्हिगेशन सुरक्षित करण्यात पुढाकार घेत आहे. आधुनिक काळातील अरबी समुद्रातील चाचेगिरीला आळा घालण्याचा प्रयत्नही भारत करत आहे. ज्याची सुरुवात सोमालियाच्या गरीब मासेमारी समुदायाची परदेशी ट्रॉलरद्वारे बेकायदेशीरपणे मासेमारी करण्यातून झाली होती. सुरुवातीला, या धोक्याचा सामना करण्यासाठी स्थापन करण्यात आलेल्या संयुक्त टास्क फोर्स (CTF150) या बहु-राष्ट्रीय दलाने काही प्रमाणात यश मिळवले असले तरी, गुन्हेगारीचे उच्चाटन होऊ शकले नाही. भारताच्या संदर्भात, भारतीय नौदलाने जून 2019 मध्ये ओमानच्या आखातातील काही व्यापारी जहाजांवर झालेल्या हल्ल्यानंतर या गुन्ह्याचा सामना करण्यासाठी "ऑपरेशन संकल्प" सुरू केले आणि त्याचे चांगले परिणाम दिसून आले. तथापि, इस्रायल-हमास संघर्षामुळे या भागातील सुरक्षा परिस्थिती बिघडली कारण आंतरराष्ट्रीय समुदायाचे लक्ष सोमालियन पाण्यापासून लाल समुद्र आणि एडनच्या आखाताकडे वळले. हुथी अतिरेक्यांसह समुद्री चाच्यांच्या संभाव्य एकीमुळे ज्याची अद्याप पुष्टी झालेले नाही, समुद्री चाच्यांना अधिक स्वातंत्र्य आणि त्यांच्या कारवायात मोकळे मैदान मिळाले. लाल समुद्राच्या कॉरिडॉरमधून (जगातील सर्वात व्यग्र मालवाहू आणि तेल ट्रान्झिट पॉइंट्सपैकी एक) दळणवळण हौथी हल्ल्यांमुळे अधिकाधिक असुरक्षित होत आहे. त्यामुळे समुद्रातील मालवाहतूक करण्यासाठी आणि युरोपला जाण्यासाठी दुसरा पर्याय उरला होता तो म्हणजे केप ऑफ गुड होपला वळसा घालून जाणे. या प्रवासाला केवळ 14 अतिरिक्त दिवसच लागत नाहीत तर लाल समुद्राच्या कॉरिडॉरच्या तुलनेत खर्च 2.5 पटीने वाढतो. तेव्हा भारतीय नौदलाने ऑपरेशन संकल्प अधिक तीव्र केले.

फिजेट्स आणि विनाशक तैनात - "प्रथम प्रतिसादकर्ता आणि प्राधान्य सुरक्षा भागीदार" ची महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत, भारतीय नौदलाने गेल्या चार महिन्यांत किमान 19 घटनांमध्ये आपली कामगिरी केलीय. 14 डिसेंबर 2023 पासून, भारतीय नौदलाने एडनच्या आखातात आणि उत्तर अरबी समुद्रात डझनहून अधिक युद्धनौका, प्रामुख्याने फिजेट्स आणि विनाशक तैनात केल्या आहेत. जेणेकरून लाल समुद्राच्या कॉरिडॉरमधून व्यावसायिक जहाजांना सुरक्षितपणे प्रवास करता येईल. मोठ्या शक्ती देखील त्याच उद्देशासाठी या भागात आपली उपस्थिती ठेवून आहेत. लायबेरिया, माल्टा, इराण इत्यादी देशांतून आलेली जहाजं भारतीय नौदलान वाचवली आहेत. नौदलाने माहिती गोळा करण्यासाठी आणि प्रदेशाचे निरीक्षण करण्यासाठी हवाई तळ आणि इतर जहाजांचा वापर करून, सतत देखरेखीखाली या प्रदेशाला ठेवले आहे. नौदलाने आतापर्यंत 45 भारतीय आणि 19 पाकिस्तानी खलाशांसह 110 जीव वाचवले आहेत आणि व्यापारी जहाजांना चाच्यांपासून मुक्त केलं आहे. नजीकच्या भविष्यात मध्य-पूर्व संघर्ष संपण्याची कोणतीही चिन्हे दिसत नसल्यामुळे, या प्रदेशात भारतीय नौदलाची भूमिका अधिकाधिक महत्त्वाची आणि लाभदायक होत जाईल. संघर्ष कसा संपेल याची पर्वा न करता, या प्रदेशातील “निव्वळ सुरक्षा प्रदाता आणि प्रथम प्रतिसादकर्ता” ही भारताची भूमिका पुन्हा एकदा सिद्ध होईल.

हेही वाचा..

1. खोल समुद्रातील खाणकाम जगासाठी धोकादायक! मग भारताने काय करावे?; वाचा सविस्तर - Deep Sea Mining Rushed