हिंदू परंपरा आणि धर्मग्रंथांमध्ये, वसंत पंचमीचा उल्लेख ऋषी पंचमी या नावाने देखील केला जातो. माघ महिन्यातील शुक्ल पंचमीला साजरा होणारा हा महत्त्वाचा सण वसंत पंचमी इतर अनेक नावांनी ओळखला जातो. ज्यामध्ये श्री पंचमी, ऋषी पंचमी, वागीश्‍वरी जयंती, मदनोत्सव आणि सरस्वती पूजा उत्सव यांचा समावेश होतो. वसंत पंचमी 2023 रोजी ज्ञान, कला आणि संगीताची देवी माता सरस्वतीची पूजा केली जाते. माँ सरस्वतीला ज्ञान आणि बुद्धीची प्रदाता म्हटले गेले आहे. ज्या जन्मावेळी तिच्या हातात वीणा होती. यामुळे तिला संगीताची देवी देखील म्हटले जाते. ऋग्वेदातही या गोष्टीचा उल्लेख आहे. ऋग्वेदात लिहिले आहे की 'प्राणो देवी सरस्वती वजेभिर्वाजिनिवती धीमनीत्रयवतु।' म्हणजे 'तो परम चैतन्य आहे'. सरस्वतीच्या रूपात ती आपल्या बुद्धिमत्तेची, बुद्धीची आणि वृत्तीची रक्षक आहे.
6 ऋतूंपैकी एक सण : प्राचीन परंपरेनुसार, वर्षा, ग्रीष्म, शरद, हेमंत, शिशिर आणि बसंत या वेदांमध्ये वर्णन केलेल्या 6 ऋतूंपैकी हा सण वसंत ऋतूच्या आगमनाचे प्रतीक आहे. वसंत ऋतूच्या आगमनाबरोबर बागांमध्ये वसंत ऋतू दिसू लागतो, शेतात हिरवळ, जव आणि गव्हाचे झुमके, आंब्याच्या झाडांवर बहरलेली मोहोर आणि सर्वत्र रंगीबेरंगी फुलपाखरे घिरट्या घालतात. वसंत पंचमी हिंदू महिन्याच्या माघ महिन्याच्या पाचव्या दिवशी मोठ्या उत्साहात साजरी केली जाते. यंदा वसंत पंचमी जानेवारीच्या शेवटच्या आठवड्यात साजरी होणार आहे.
वसंत पंचमी कधी आहे : विद्येची देवी माता सरस्वतीची आराधना किंवा पूजा करणे खूप फायदेशीर आहे. जो सरस्वती स्तोत्रमचा एक भाग आहे. सरस्वती पूजनाच्या वेळी या सरस्वती स्तुतीचे पठण केल्याने तुम्हाला विशेष फायदा होईल. वसंत पंचमी 2023 मध्ये 25 जानेवारी ला शनिवारी आहे. सरस्वती पूजा मुहूर्त: सकाळी 07:12 ते दुपारी 12:34 हा आहे.
पूजन आणि मुहूर्त (SARASWATI PUJA MUHURT) : भारतात वसंत पंचमीला सरस्वती पूजनाचे विशेष महत्त्व मानले जाते, विशेषत: बिहारमध्ये सरस्वती पूजेला खूप महत्त्व आहे. या दिवशी शाळांमध्येही माता सरस्वतीची पूजा केली जाते. माता सरस्वतीची उपासना करणाऱ्यांनी वसंत पंचमीच्या दिवशी ब्रह्म मुहूर्तावर जागरण करावे. तेलामध्ये बेसन टाकून अंगावर चोळल्यानंतर स्नान करावे. यानंतर पिवळे वस्त्र परिधान करून माता सरस्वतीच्या पूजेची तयारी करावी, त्यानंतर पूजेच्या ठिकाणी उत्तम वेदीचे कापड ठेवून त्यावर तांदूळ घालून अष्टदल बनवावे. याच्या समोर तुम्ही गणपतीची मूर्ती बसवू शकता.अष्टदलाच्या पाठीमागे जव आणि गव्हाच्या कर्णफुले (बसंत पुंज) सोबत पाण्याने भरलेला कलश बसवावा. वसंत पंचमीला सर्वप्रथम तेथे गणपतीची पूजा करण्याचा विधी आहे. म्हणूनच सर्वप्रथम श्री गणेशाची पूजा करा, वसंतपुजे पासून रती आणि कामदेवाची पूजा करा आणि हवन करा. हवन केल्यानंतर केशर किंवा हळदीच्या मिश्रणाचा नैवेद्य दाखवावा. या दिवशी भगवान श्री हरी विष्णूची पूजा करण्याचीही विशेष पद्धत आहे. म्हणूनच भगवान विष्णूची आराधना करा. या सर्व प्रक्रियेनंतर गणेशस्थानात सूर्य, विष्णू, रती, कामदेव आणि महादेवाची पूजा करा, देवी सरस्वतीची पूजा करा सर्वप्रथम अष्टदलावर माता सरस्वतीची मूर्ती स्थापित करा, त्यानंतर पिवळ्या वस्त्राने हळद, चंदन, रोळी, पिवळी मिठाई अर्पण करा. पिवळी फुले, अक्षत आणि केशर. याशिवाय वाद्ये आणि पुस्तकांची देखील वसंत पंचमीच्या दिवशी पूजा करावी, यामुळे माता सरस्वती प्रसन्न होते आणि आशीर्वाद देते.
पौराणिक कथा : हिंदू धर्मग्रंथानुसार, ब्रह्मांडाचा निर्माता ब्रह्मदेवाने जेव्हा विश्वाची निर्मिती केली तेव्हा, त्यांना त्यांच्या निर्मात्याकडून समाधान मिळाले नाही. त्यांना काहीतरी चुकू लागले, त्यामुळे सर्वत्र शांतता पसरली. त्यानंतर श्री हरी विष्णूंची परवानगी घेऊन त्यांनी आपल्या कमंडलातून पाणी शिंपडले, त्यामुळे पृथ्वी कंप पावू लागली. यानंतर पृथ्वीवर सर्वत्र हिरवाई पसरली, झाडे-झाडे लावली गेली. या दरम्यान एक अद्भुत शक्ती प्रकट झाली, ती एक चार हात असलेली सुंदर स्त्री होती. त्याच्या एका हातात वीणा होती, तर दुसऱ्या हातात वरमुद्रा होती. बाकीच्यांच्या दोन्ही हातात ग्रंथ आणि हार होत्या. हे पाहून ब्रह्माजींनी देवी सरस्वतीला वीणा वाजविण्याची विनंती केली. ब्रह्मदेवाच्या विनंतीवरून माता सरस्वतीने मधुर वीणा वाजवली, त्यामुळे जगातील सर्व प्राणिमात्रांना वाचा फुटली. त्याचबरोबर अथांग पाण्यात आवाज झाला, वारा वाहू लागला. हे सर्व पाहून ब्रह्मदेवाने त्या देवीला वाणीची देवी सरस्वती या नावाने हाक मारली. ही वसंत पंचमीची शुभ तिथी होती. म्हणूनच ती देवी सरस्वतीचे प्रकटीकरण म्हणून ओळखली जाते. हातात ग्रंथ आणि वीणा असल्यामुळे तिला बुद्धी आणि संगीताची देवी म्हटले जाते.
