आपण बर्‍याच वेळा पाहतो की काही मुले किंवा प्रौढांना थोडेसे धावल्यानंतर किंवा एखाद्या क्रियाकलापात भाग घेतल्यावर श्वास घेण्यास त्रास होऊ लागतो. ज्यामध्ये त्यांना खूप चालावे लागते किंवा शारीरिक श्रम करावे लागतात. या अवस्थेत, त्याचा श्वास लहान होऊ लागतो आणि अनेक वेळा त्यांना खूप खोकला येऊ लागतो. कधीकधी अशा स्थितीसाठी दमा कारणीभूत ठरू शकतो, जो श्वसनाचा आजार आहे. अस्थमाबद्दल लोकांमध्ये एक गैरसमज ( A common misconception about asthma ) आहे की, या आजाराने ग्रस्त असलेले लोक सामान्य जीवन जगू शकत नाहीत किंवा ते नेहमीच आजारी असतात. योग्य उपचारांनी आणि संतुलित आणि निरोगी जीवनशैलीचे पालन केल्यास हा आजार बहुतांश प्रकरणांमध्ये आटोक्यात ठेवता येतो. तसेत दम्याचे रुग्ण देखील बऱ्याच अंशी सामान्य जीवन जगू शकतात.
दमा म्हणजे काय ( What is asthma ): जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार, भारतात सुमारे 20 दशलक्ष दम्याचे रुग्ण आहेत. त्यात सर्व वयोगटातील लोकांचा समावेश आहे. दमा हा कोणता प्रकार आहे आणि त्याचा आपल्या आरोग्यावर कसा परिणाम होतो, हे जाणून घेण्यासाठी ईटीव्ही भारत सुखीभवने डॉ. समीर कुमार सोळंकी, ईएनटी स्पेशालिस्ट, मुंबईस्थित नाक, कान आणि घसा तज्ञ यांच्याशी संवाद साधला. डॉ. समीर कुमार सोलंकी स्पष्ट करतात की दमा हा एक आजार आहे. ज्याला सामान्य भाषेत अस्थमा रोग किंवा श्वास लागणे म्हणून ओळखले जाते. ते म्हणतात की आजकाल वेगवेगळ्या कारणांमुळे सर्व वयोगटातील लोकांमध्ये या आजाराच्या रुग्णांची संख्या वाढत आहे. केवळ प्रौढांमध्येच नाही तर लहान मुलांमध्येही दम्याची अनेक प्रकरणे समोर येत आहेत.
डॉ. समीर कुमार सोलंकी ( Dr. Sameer Kumar Solanki ) स्पष्ट करतात की, दमा हा खरं तर फुफ्फुसांशी संबंधित आजार आहे. ज्यामध्ये श्वासनलिका सुजतात आणि श्वसनमार्ग आकुंचन पावू लागतो. त्यामुळे रुग्णाला श्वास घेण्यास त्रास होऊ लागतो. या समस्येवर वेळेवर उपचार सुरू न केल्यास, ज्यामुळे कधीकधी गंभीर समस्या उद्भवू शकतात. रुग्णालाही दम्याचा झटका येऊ शकतो, जो कधी कधी प्राणघातक ठरू शकतो. दम्यावर कायमस्वरूपी इलाज नसला, तरी हा आजार योग्य वेळी आढळून आला आणिल त्या व्यक्तीने योग्य वेळी उपचार सुरू केले, तर दमा सहज आटोक्यात येऊ शकतो.
दम्याची लक्षणे ( Asthma symptoms ) : डॉ. सोलंकी स्पष्ट करतात की, दमा ही एक समस्या आहे, जी 6 महिन्यांच्या मुलापासून वृद्ध व्यक्तीपर्यंत सर्वांनाच होऊ शकते. आनुवंशिकता, कोणतीही आरोग्य समस्या, ऍलर्जी, संसर्ग, मौसमी समस्या आणि प्रदूषण इत्यादी अनेक कारणे दम्यासाठी जबाबदार असू शकतात. ते स्पष्ट करतात की बहुतेक प्रकरणांमध्ये, अनुवांशिक घटक मुलांमध्ये दम्यासाठी जबाबदार असतात. बहुतेक प्रकरणांमध्ये, या आजाराची लक्षणे अशा मुलांमध्ये दिसू लागतात, साधारणपणे सहा महिन्यांपासून. उदाहरणार्थ, ते खूप खोकतात आणि ते तुलनेने जास्त रडतात, कारण त्यांना श्वासोच्छवासाच्या समस्या किंवा छातीत घट्टपणा आणि त्यांच्या इतर समस्यांबद्दल बोलता येत नाही. अशा परिस्थितीत पालक किंवा मुलाची काळजी घेणार्‍या व्यक्तीने अधिक सतर्क राहण्याची गरज आहे.
दुसरीकडे, दमा असलेल्या प्रौढांमध्ये, चालणे, खेळणे किंवा अशा क्रियाकलापांचा एक भाग असताना, ज्यामध्ये अधिक शारीरिक श्रम समाविष्ट असतात आणि श्वासोच्छवासाचा वेग वाढतो, श्वास घेण्यास त्रास होतो. याशिवाय अनेक वेळा काही लोकांमध्ये अशा स्थितीत खोकला, जडपणा जाणवणे किंवा छातीत जडपणा जाणवणे, खूप थकवा येणे, अशक्तपणा यासारख्या समस्याही अशा स्थितीत दिसू लागतात. ते स्पष्ट करतात की अनेक वेळा हवामान बदलताना, प्राण्यांच्या जवळ जाताना किंवा खेळताना, पेंट किंवा रॉकेलसारख्या तीव्र सुगंधी वस्तूंच्या संपर्कात येणे, खूप थंड खाणे किंवा पिणे किंवा अशा वातावरणाचा भाग असणे ज्यामध्ये धूळ, माती आणि प्रदूषण असते. खूप जास्त, लोकांना श्वासोच्छवासाशी संबंधित आणि इतर संबंधित समस्या असू शकतात.
दमा का होतो ( Causes of Asthma ) : डॉ. समीर कुमार सोळंकी, मुंबई, ईएनटी स्पेशालिस्ट स्पष्ट करतात की आनुवंशिकतेव्यतिरिक्त, कधीकधी काही शारीरिक, परिस्थिती आणि पर्यावरणीय घटक देखील दम्यासाठी जबाबदार असतात. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मुलाच्या पालक दोघांनाही दमा असेल, तर मुलाला हा आजार होण्याची शक्यता खूप जास्त असते. त्याचबरोबर काही शारिरीक रोग, प्राण्याशी संपर्क, वनस्पती आणि फुलांच्या परागकणांच्या ऍलर्जीमुळे किंवा विशिष्ट आहारामुळे, संसर्गामुळे आणि कोणत्याही औषधाच्या दुष्परिणामांमुळे ही समस्या उद्भवू शकते. याशिवाय अस्थमाच्या वाढत्या रुग्णांना प्रदूषणाला जबाबदार धरणे चुकीचे ठरणार नाही. ते स्पष्ट करतात की वय, परिस्थिती आणि टप्प्यांवर अवलंबून दमा अनेक प्रकारचा असू शकतो. त्यातील काही या प्रकारातील आहेत.
- ऍलर्जीक दमा ( Allergic Asthma )
- नॉन ऍलर्जीक दमा ( Non Allergic Asthma )
- ऑक्यूपेशनल दमा ( Occupational Asthma )
- मिमीक दमा ( Mimic Asthma )
- चाइल्ड ऑनसेट दमा ( Child Onset Asthma )
- अॅडल्ट ऑनसेट दमा ( Adult Onset Asthma )
- कोरड्या खोकल्याचा दमा ( Dry Cough Asthma )
- औषधाच्या रिएक्शनमुळे होणारा दमा ( Drug-reaction Asthma ), इत्यादी
वैद्यकीय सल्लामसलत आवश्यक आहे ( Asthma prevention ): डॉ. सोळंकी स्पष्ट करतात की जर पीडित व्यक्तीला रोगाविषयी योग्य वेळी माहिती मिळाली आणि योग्य वेळी उपचार सुरू केले, तर दमा असतानाही सामान्य जीवन जगता येते. परंतु उपचार आणि औषधांसोबतच रुग्णाने अनेक खबरदारी घेणेही आवश्यक असते. अन्यथा, दम्याचा गंभीर त्रास तर होऊ शकतोच, पण दम्याचा झटकाही येऊ शकतो. जे काही वेळा जीवघेणे ठरू शकते.
ते स्पष्ट करतात की दम्याचा त्रास असलेल्या व्यक्तीने योग्य वेळी औषधे घेतली आणि डॉक्टरांच्या सूचनांचे पालन केले आणि निरोगी आणि संतुलित जीवनशैली आणि आहाराचे पालन केले, तर या समस्येचा परिणाम बर्‍याच प्रमाणात कमी होऊ शकतो. इतकेच नाही तर काही वेळा सामान्य स्थितीत बाधित व्यक्तीला नियमित औषधे घेण्याचीही गरज भासत नाही. तथापि, अस्थमाच्या रुग्णांना नेहमी सोबत इनहेलर ठेवण्याचा सल्ला दिला जातो.
सावध रहा, निरोगी रहा ( Asthma precautions ): डॉ. सोळंकी स्पष्ट करतात की, दम्याच्या रुग्णांनी योग्य वेळी सकस आणि संतुलित आहार घेणे, झोपेची शिस्त पाळणे आणि श्वासोच्छवासाचे तंत्र आणि क्षमता सुधारेल अशा व्यायामाचा अवलंब करणे महत्वाचे आहे. ज्याने फुफ्फुसांचे आरोग्य मजबूत होते. अशा लोकांसाठी योग, ध्यान, स्ट्रेचिंग आणि स्विमिंग हे उत्तम व्यायाम आहेत. परंतु दम्याचा त्रास असलेल्या लोकांनी वैद्यकीय सल्ल्याशिवाय जटिल, वेगवान आणि उच्च तीव्रतेचे व्यायाम करणे टाळावे. याशिवाय त्यांना काही गोष्टींची काळजी घेणे आवश्यक आहे. कारण थोडासा निष्काळजीपणा किंवा दुर्लक्षही गंभीर परिणाम देऊ शकते. एवढेच नाही तर काही विशेष परिस्थिती उद्भवल्यास त्यांनी तातडीने डॉक्टरांशी संपर्क साधणे आवश्यक आहे. त्यातील काही खालीलप्रमाणे आहेत.
- जेव्हा श्वास घेण्यास त्रास ( Breathing problem ) होतो किंवा श्वास घेताना घरघर किंवा घरघराचा आवाज येतो तेव्हा.
- तीव्र खोकला आणि दीर्घकाळ सर्दी ( Severe cough and prolonged cold ) झाल्यास.
- छातीत दुखणे किंवा घट्टपणा ( chest pain or tightness ) आल्यावर
- कोणत्याही विशेष प्रकारची अॅलर्जी पुन्हा पुन्हा होण्याच्या ( Occurrence of allergy ) अवस्थेत
- झोपताना जास्त अस्वस्थता, छातीत घट्टपणा जाणवणे, झोप न येणे ( Restlessness while sleeping ) किंवा श्वास घेण्यास त्रास होणे
- हवामानामुळे किंवा कंजेक्टिव्हल कालावधी ( Weather conjunctival periods ) दरम्यान खोकला किंवा श्वसन ( Cough or respiratory problems ) समस्या.
- जेव्हा औषधाची रिएक्शन ( Drug reaction ) येते.
ते स्पष्ट करतात की या व्यतिरिक्त, अशा काही सावधगिरी आहेत ज्यांचे पालन केल्याने दम्याचा प्रभाव बर्‍याच प्रमाणात कमी केला जाऊ शकतो. तसेच दम्याचे रुग्ण देखील सामान्य जीवन जगू शकतात. जसे घराबाहेर पडताना मास्क वापरा, हवामानातील बदलादरम्यान तुमच्या आहाराची आणि दिनचर्येची विशेष काळजी घ्या. ऋतूच्या कंजेक्टिव्हल कालावधीत किंवा हिवाळ्याच्या काळात समस्या वाढल्यास, डॉक्टरांशी अगोदर संपर्क साधा, त्यांनी सांगितलेली औषधे, विशेषत: इनहेलर वापरा आणि त्यांनी दिलेल्या सूचनांचे पालन करा. याशिवाय, दम्याचा त्रास असलेल्यांनी थंड अन्न आणि पेये, धूम्रपान, मद्यपान किंवा कोणत्याही प्रकारचे मादक पदार्थ यांच्या सेवनापासून नेहमी अंतर ठेवावे.
हेही वाचा -Waxing is better than shaving : 'या' चार कारणामुळे दाढी करण्यापेक्षा वॅक्सिंग करणे कधीही चांगले!
