जगदलपूर - देशभरामध्ये नवरात्रोत्सव कोरोनाच्या सावटाखाली साजरा होतोय. छत्तीसगढच्या बस्तरमधील दसरा जगप्रसिद्ध आहे. हा दसरा एकदम वेगळा असून तो पाहण्यासाठी भारताच्या कानाकोपऱ्यातून नाही. तर विदेशातूनही लोक येतात. 600 वर्ष जूना दसरा 12 अनोख्या प्रथांमुळे प्रसिद्ध आहे. इतर ठिकाणी साजरा करण्यात येणाऱ्या दसर्‍यापेक्षा येथील विधी वेगळ्या असतात. हेच कारण आहे की, दरवर्षी बस्तर दसरा आपल्या वेगवेगळ्या आणि आश्चर्यकारक विधीमुळे हजारो पर्यटकांना आकर्षित करतो.
दसऱ्याच्या दिवशी रावणाचे दहन करून वाईटावर चांगल्याचा विजय, म्हणून दसर्‍याचा सण साजरा केला जातो. मात्र, बस्तरमध्ये रावणदहन कधीही केले जात नाही. पुरातन काळात बस्तर प्रदेश हा दंडकारण्य म्हणूनही ओळखला जात असे. ज्यामध्ये रावण राज अंतर्गत असुर राहत. हेच कारण आहे की, आजही बस्तरमध्ये रावणदहन केले जात नाही. 9 दिवस शहराभोवती फिरणारा हा विशाल रथ सुमारे 35 फूट उंच आणि कित्येक टन वजनाचा आहे. स्थानिक आदिवासींनी हा रथ विशेष अवजार आणि लाकडे वापरून तयार करतात.
रथाची कहाणी -
चालुक्य राजवंशातील चौथ शासक असलेल्या महाराजा पुरुषोत्तम देव यांचा भगवान जगन्नाथांवर विश्वास होता, म्हणूनच महाराजांनी एकदा त्यांच्या राज्यात शांती व विकासाची आस धरून, पायी जगन्नाथपुरीची यात्रा केली. यावेळी प्रसन्न होऊन भगवान जगन्नाथांनी त्यांना लाहरू रथपति ही पदवी दिली. भगवान जगन्नाथांनी आशीर्वाद म्हणून 16 चाकांचा प्रतीकात्मक रथ दिला. यानंतर, राजा पुरुषोत्तमदेव यांनी एकाच वेळी भगवान जगन्नाथांना रथांची चार चाके अर्पित केली. उर्वरित 12 चाकांच्या रथपतीची पदवी घेतल्यानंतर, महाराजा पुरुषोत्तम देव यांनी बस्तर गाठले आणि 12 चाकांच्या रथाची प्रदक्षिणा सुरू केली. 12 चाकांचे हे रथ चालविण्यात अनेक अडचणी आल्या, या कारणामुळे परिवाराने 12 चाकांचा रथ 8 आणि 4 चाकांच्या दोन रथांमध्ये विभागला. अनेक टन वजनाचा हा महाकाय रथ ओढण्यासाठी शेकडो आदिवासींनी दरवर्षी एकत्र येतात.
- पहिली प्रथा
बस्तरमध्ये विश्व प्रसिद्ध दसरापर्वाची ही पहिली जात्रा प्रथा ही मुख्य प्रथा आहे. हरियाली अमावस्याच्या दिवशी या प्रथेची सुरवात होते. या विधीमध्ये, दसरा उत्सवाच्या रथ बांधण्यासाठी बिंरिगपाल गावातून लाकूड आणले जाते, रथाचे चाक तयार केला जातो. हरियालीच्या दिवशी कायद्यानुसार पूजा केल्यावर बकरीचा बळी आणि मुगुरी माशांचे बलिदान केले जाते, त्यानंतर या लाकडाने दसरा उत्सवाचा एक विशाल रथ तयार केला जातो.
- दुसरी प्रथा
जगप्रसिद्ध बस्तर दसर्‍याचा दुसरा महत्वाचा सोहळा म्हणजे डेरी गढई. विश्वासांनुसार, बस्तर दसर्‍यासाठी रथ बांधण्याचे काम या विधीनंतरच सुरू होते. गेल्या 600 वर्षांपासून चालू असलेल्या या परंपरेनुसार बिंरिगपाल येथून आणलेल्या सराईच्या झाडाच्या फांद्या एका खास ठिकाणी बसवल्या जातात. रथ उभारणीसाठी माई दंतेश्वरीची पूजा करुन विधिपूर्वक पूजन केले जाते. यावेळी लोकप्रतिनिधींसह स्थानिक लोकही मोठ्या संख्येने उपस्थित आहेत. या विधीनंतर जगप्रसिद्ध दशहरा रथ तयार करण्याची प्रक्रिया सुरू होते.
- तिसरी प्रमुख परंपरा म्हणजे रथ परिक्रमा
या प्रथेनुसार रथात दंतेश्वरी देवीला बसवून शहरभर रथाची सवारी केली जाते. सुमारे 30 फूट उंच रथाला प्रदक्षिणासाठी 400 हून अधिक आदिवासी ग्रामस्थांची गरज पडते. रथ तयार करण्यासाठी वापरली जाणारी सरई लाकूड खास लोकांकडून आणले जातात. बेदौमार व झाडूमार खेड्यांमधील ग्रामीण आदिवासी एकत्र 14 दिवसांत या काठींनी रथ तयार करतात.
- चौथी प्रथा -
देवीच्या परवानगीनंतरच बस्तर दसरा सुरू होतो. दसरा उत्सव सुरू करण्याची परवानगी मिळवण्याची, ही परंपराही अनोखी आहे. काछन गादी नावाच्या या विधीमध्ये, एका अल्पवयीन कुमारी मुलीला कांट्यांच्या झोळ्यावर टाकून उत्सव सुरू करण्याची परवानगी दिली जाते. ही प्रथा जवळपास 600 वर्षांपासून चालू आहे. बस्तर महापर्व दसरा कोणत्याही अडथळ्याशिवाय पूर्ण व्हावा, या आशीर्वादासाठी काछनदेवीची पूजा केली जाते. काछनदेवीच्या रुपात अनुसूचित जातींच्या विशेष कुटुंबाची मुलगी अनुराधा बस्तर राजघराण्याला दसरा उत्सव सुरू करण्यास परवानगी देते.
- पाचवी प्रथा -
दसऱ्याची पाचवी प्रथा जोगी बिठाईची आहे. जो शहरातील सिरहासार भवनमध्ये पार पडते. या विधीमध्ये विशिष्ट जातीचा एक तरुण दरवर्षी 9 दिवस निर्जल उपवास ठेवतो आणि सिरहासर भवनमधील एका ठराविक ठिकाणी तपश्चर्यासाठी बसतो. या तपाचा मुख्य हेतू शांतता व अखंडपणे दसरा उत्सव साजरा करणे हा आहे. या विधीशी एक आख्यायिका जोडलेली आहे. जगबालपूरच्या राजवाड्याजवळ हलबा जातीतील एक तरुण तप करत होता. तेव्हा तत्कालीन महाराजांनी तपश्चर्येवर बसण्याचे कारण विचारले. दशहरा उत्सव शांततेत साजरा करण्यासाठी आपण तप करत असल्याचे त्याने सांगितले. राजवाड्यापासून काही अंतरावर सिरहासर भवन बांधून राजाने ही परंपरा पुढे आणण्यास मदत केली. तेव्हापासून, दरवर्षी हलबा जातीचा एक तरुण या अनुष्ठानात जोगी बनून 9 दिवसांचे तप करतो.
- सहावी प्रथा -
सहावी प्रथा ही जगप्रसिद्ध रथ परिक्रमेविषयी आहे. सुमारे 40 फूट उंच लाकडापासून बनलेल्या रथात माई दंतेश्वरीचे छत्र बसवून शहरातील सिरहसर चौक ते गोलबाजार मार्गे मंदिरात वापस जातो. शेकडो ग्रामस्थ हा सुमारे 30 टन वजनाचा हा रथ आपल्या हातांनी खेचतात. बस्तर दसर्‍याचा हा आश्चर्यकारक सोहळा तत्कालीन महाराजा पुरुषोत्तम देव यांनी 1220 मध्ये सुरु केला होता.
- सातवी प्रथा -
सातव्या प्रथेत, बस्तर महाराजाच्यावतीने शहरालगतच्या सर्गीपालमध्ये बेल वृक्षाच्या झाडाची पूजा केली जाते. बस्तरचे राजपुत्र वाद्ये घेऊन या द्राक्षवृक्षाच्या पूजेसाठी पोहोचतात. पूजा केल्यानंतर ते राजवाड्यात परत जातात. ही परंपरा आजही पाळली जाते. बस्तर राजघराण्याचे सदस्य वृक्षपूजनासाठी दाखल होतात.
- आठवी प्रथा -
बस्तर दसर्‍याचा सर्वात आश्चर्यकारक आठवा विधी म्हणजे निशा जत्रा. या विधीला काळ्या जादूचा विधी असेही म्हणतात. दुष्ट आत्म्यांपासून बचाव करण्यासाठी, हा विधी केला जात. ज्यामध्ये हजारो म्हशी आणि बकऱ्याचा बळी दिला जातो. आता फक्त 12 बकऱ्याचा बळी दिला जातो. शहरातील गुढी मंदिरात दुपारी 12 नंतर या विधीची पूर्तता केली जाते. या प्रथेची सुरवात 1303 मध्ये सुरू झाली होती. या विधीमध्ये बलिदान देऊन देवीला प्रसन्न केले जाते, जेणेकरून देवी दुष्ट आत्म्यांपासून राज्याचे संरक्षण करते. निशा जत्राचा हा विधी बस्तरच्या इतिहासात खूप खास आहे.
- नववी प्रथा -
जगप्रसिद्ध बस्तर दसर्‍याचा एक विशेष विधी म्हणजे मावली परघाव. दोन देवीच्या भेटीचा हा विधी असल्याचे म्हटले जाते. जगदलपूर दंतेश्वरी मंदिराच्या प्रांगणात हा विधी केला जातो. या विधीमध्ये मावली देवीची पालखी दंतेवाडा येथून जगदलपूर येथील दंतेश्वरी मंदिरात आणली जाते. नवमी येथे साजरा होणारा हा विधी पाहण्यासाठी लोक मोठ्या संख्येने गर्दी करतात. ही परंपरा आजही कायम आहे.
दहावी प्रथा -
या प्रथेनुसार रात्री 8 चाकांच्या रथाची प्ररिक्रमा होते. अख्यायिकेनुसार, माडिया जातीचे अदिवासी मध्य रात्री रथाची चोरी करतात आणि रथाला दंतेश्वरी मंदिरापासून 4 किलोमीटर अंतरावर कुमडाकोट जंगलात घेऊन जातात. त्यानंतर राजा नाराज लोकांना मनधरणी करतो आणि त्यांच्यासोबत नवाखाई खीर खाऊन रथ परत मंदिरात आणला जातो.
- अकरावी प्रथा -
दसर्‍याती दहावी विधी म्हणजे मुरिया दरबार. बस्तर महाराजांनी ग्रामीण भागातून आलेले माझी चालक आणि दसरा समितीच्या सदस्यांची भेट घेत. त्यांचे प्रश्न ऐकून त्यांचे निराकरण करायचे. आधुनिक काळात राज्याचे मुख्यमंत्री माझी चालकांच्या समस्या ऐकून त्यांचे निराकरण करतात.
- बारावी प्रथा -
बस्तरमध्ये दसऱ्याची समाप्ती पालखीची पाठवणी आणि कुटंब जात्राच्या पुजेने केली जाते. माई दंतेश्वरी विविध ठिकाणावरून आलेल्या देवी-देवतांना पाठवणी करते. समाप्तीपूर्वी एक महाआरती केली जाते. यानंतर 75 दिवसीय दसऱ्याची समाप्ती होते.
