বিশেষ প্ৰতিবেদন, ১৯ মাৰ্চ : ভূমিকম্প কিয় আৰু কেনেকৈ হয় বুজি পোৱাটো এক ডাঙৰ প্ৰত্যাহ্বানতকৈ কম নহয় । ৮০ৰ দশকৰ আৰম্ভণিতে আমাৰ বিবাহ কেৱল দুগৰাকী ব্যক্তিৰ মিলনে নাছিল, পৃথিৱী বিজ্ঞানত ই আমাৰ গৱেষণাত একেলগে কাম কৰাটোও এক অলিখিত চুক্তি আছিল ।
স্বামী আৰু পত্নী হোৱাৰ বাবে আমাক বৈজ্ঞানিক গৱেষণা কৰাৰ প্ৰতি আমাৰ আগ্ৰহ পাৰস্পৰিকভাৱে শক্তিশালী কৰাত সহায় কৰিছিল । ডক্টৰেট আৰু পোষ্টডক্টৰেল গৱেষণাৰ বাবে ৮০ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে আমি দক্ষিণ কেৰোলিনা বিশ্ববিদ্যালয়ত উপস্থিত হোৱালৈকে আমি দুয়োৱে ভূমিকম্প অধ্যয়নক আমাৰ অংশীদাৰী বৃত্তি হিচাপে গ্ৰহণ কৰা নাছিলো ।
ইয়াৰ আৰম্ভণি ১৮৮৬ চনত হোৱা ৰহস্যজনক ভূমিকম্পৰ পৰা হৈছিল ৷ যিয়ে দক্ষিণ কেৰোলিনাৰ কলম্বিয়াত থকা আমাৰ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা অলপ দূৰত থকা ঐতিহাসিক চহৰ চাৰ্লষ্টনক ধ্বংস কৰিছিল । পুৰাতত্ত্ববিদ আৰু এগৰাকী বিখ্যাত চলচ্চিত্ৰ চৰিত্ৰ ইণ্ডিয়ানা জোনছৰ দৰে, দক্ষিণ কেৰোলিনা উপকূলীয় সমভূমিৰ জলাভূমিত ভূমিকম্পৰ প্ৰমাণ বিচাৰি থাকোতে, আমি নিজকে পেছাদাৰী ভূমিকম্প চিকাৰীলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছিলো ।
আমেৰিকাত আমাৰ ৫ বছৰীয়া কাৰ্যকালৰ পিচত ভাৰতলৈ উভতি আহি, আমি গভীৰতাৰ ভিতৰত লুকাই থকা ভূমিকম্পৰ সৈতে সম্পৰ্কিত ৰহস্যময় কাৰণবোৰ উদ্ঘাটন কৰা অব্যাহত ৰাখিছো । এতিয়া পেংগুইন ৰেণ্ডম হাউছে প্ৰকাশ কৰা 'দ্য ৰম্বলিং আৰ্থ - দ্য ষ্টৰী অৱ ইণ্ডিয়ান আৰ্থকুৱেক্স' হৈছে ভূমিকম্পক বুজিবলৈ অজ্ঞাত অঞ্চলত আমাৰ উদ্যোগৰ বিষয়ে - কিয় আৰু ক'ত সেইবোৰ ঘটে - যোৱা তিনি দশকত আমাৰ ভাৰতীয় অভিজ্ঞতাৰ ওপৰতো এক প্ৰতিফলন ৷ যিহেতু ভূমিকম্পৰ গোপনীয় সূত্ৰবোৰ বুজাবলৈ আৰু সেইবোৰক এক বহল গোলকীয় কেনভাছত ৰং দিয়াৰ বাবে ভূকম্পন বিশেষজ্ঞসকলে আমাৰ সামৰ্থ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে ।
গ্ৰন্থখনত কি আছে ?
ভূমিকম্পৰ ওপৰত ইতিহাস আৰু পুৰাতাত্ত্বিক আৱিষ্কাৰৰ অন্বেষণে ভূমিকম্পৰ অধ্যয়নত তেওঁলোকৰ আন্তঃশাখা প্ৰযোজ্যতাৰ প্ৰতি এক নতুন আগ্ৰহ সৃষ্টি কৰিব । গ্ৰন্থখন যিকোনো ব্যক্তিয়ে জানিবলৈ আগ্ৰহী যে পৃথিৱীখন কিয় হঠাতে কঁপি উঠে আৰু এনে কঁপনিৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস কৰিবলৈ আৰু জীৱন ৰক্ষা কৰিবলৈ আমি কি কৰিব পাৰো ।
এইটো জনসাধাৰণৰ বাবেও যিয়ে জানিব বিচাৰে যে ভূমিকম্পই তেওঁলোকক জোকাৰি যাব নেকি আৰু যিসকলে সংবাদ মাধ্যমত ভূমিকম্পৰ প্ৰতিবেদন দিয়ে আৰু জটিল বৈজ্ঞানিক পৰিভাষাবোৰ বুজিবলৈ সংগ্ৰাম কৰে । গ্ৰন্থখনে শিক্ষাৰ্থীসকলৰ প্ৰতি আগ্ৰহ সৃষ্টি কৰিব যিসকলে জানিব বিচাৰে যে আমাৰ গ্ৰহটোৱে কেনেদৰে কাম কৰে ।
গ্ৰন্থখন ভূমিকম্পৰ বিষয়ে মৌলিক ধাৰণাৰে আৰম্ভ হয় আৰু পাঠকক প্ৰস্তুত কৰিবলৈ ব্যাখ্যামূলক টোকাৰে সমৃদ্ধ এটা অধ্যায় উৎসৰ্গিত কৰে । আৰম্ভণিতে, গ্ৰন্থখনে পঢ়ুৱৈসকলক প্লেট টেকটনিকৰ আবিৰ্ভাৱৰ সৈতে পৰিচয় কৰাই দিয়ে । যাক পৃথিৱী বিজ্ঞানৰ আধাৰশিলা তত্ত্ব - এক ঐতিহাসিক দৃষ্টিভংগী প্ৰদান কৰে ৷ তাৰ পিচত আধুনিক ভূকম্পন বিজ্ঞানৰ বিকাশৰ ওপৰত আন এটা অধ্যায় আছে ।
ইউৰেচিয়ান প্লেটৰ সৈতে সংঘৰ্ষ হোৱা এক গতিশীল টেকটনিক প্লেট ভাৰত হৈছে ভূমিকম্প অধ্যয়ন কৰাৰ বাবে এক অনন্য প্ৰাকৃতিক পৰীক্ষাগাৰ আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে ভাৰতীয় ভূমিকম্পৰ অধ্যয়নৰ পৰা বহুতো মৌলিক ধাৰণা উদ্ভৱ হোৱাটো আচৰিত নহয় ।
ভূমিকম্পই সকলো সময়তে আচৰিত কৰি তোলে
কেতিয়াবা আটাইতকৈ অপ্ৰত্যাশিত অঞ্চলত ভূমিকম্প হয় - যেনে মধ্য ভাৰতৰ কিল্লাৰী (লাতুৰ)ত । ১৯৯৩ চনৰ ৩০ ছেপ্টেম্বৰৰ পুৱতি নিশা । এতিয়ালৈকে ভূমিকম্পৰ দ্বাৰা নিষ্ক্ৰিয় বুলি গণ্য কৰা আৰু ভূমিকম্পৰ জোনেচন মানচিত্ৰৰ জোন ১-ত ৰখা এটা অঞ্চল, এই গ্ৰন্থখনত বৰ্ণনা কৰা অনুসৰি ই সঁচাকৈয়ে এক কল্পনাৰ বাহিৰৰ ঘটনা আছিল ।
ই পাঠকক দুটা অঞ্চলৰ টেকটনিক পৰিৱেশ আৰু ভূমিকম্পৰ ইতিহাসৰ মাজেৰে লৈ যায় - কিলাৰী আৰু জবলপুৰ । দুয়োটা মহাদেশীয় ভিতৰুৱা অঞ্চলত অৱস্থিত । বান্ধৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হোৱা ভূমিকম্প কি ? মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ কয়না বান্ধৰ ওচৰত ১৯৬৭ চনৰ ভূমিকম্প আৰু জলাশয়বোৰে কিয় ভূমিকম্পৰ সৃষ্টি কৰে সেই সন্দৰ্ভত চমু আলোচনা ইয়াত কৰা হৈছে ।
ভাৰতীয় উপমহাদেশত উনবিংশ শতিকাৰ প্ৰায় ভূমিকম্প হৈছে সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ অধ্যয়ন কৰা আৰু ঐতিহাসিকভাৱে নথিভুক্ত কৰা । গুজৰাটত ১৮১৯ চনৰ কচ্ছ ভূমিকম্প যি আইকনিক 'মাউণ্ড অফ গড' সৃষ্টি কৰিছিল । ই আধুনিক ভূ-বিজ্ঞানৰ জনক চাৰ্লছ লাইলৰ দ্বাৰা প্ৰাচীনতম ভূবিজ্ঞানৰ পাঠ্যপুথি - ভূ-বিজ্ঞানৰ নীতিসমূহত স্থান লাভ কৰিছিল ।
ভূমিকম্পটোৱে এটা ৯০ কিলোমিটাৰ দীঘল স্ক্ৰেপ সৃষ্টি কৰিছিল যি কচ্ছৰ ৰাণৰ লুণীয়া সমভূমিৰ পৰা প্ৰায় ৪ মিটাৰ ওপৰেৰে উলম্ব হৈছিল আৰু সিন্ধু নদীৰ এটা উপনদীক বান্ধিছিল । ভূমিকম্পই সকলো সময়তে আচৰিত কৰি তোলে ।
২০০১ চনত আন এটা ভূমিকম্পৰ ফলত একেটা কচ্ছ অঞ্চল কঁপি উঠিছিল, এইবাৰ ভুজ চহৰৰ ওচৰত । প্ৰায় ১৮০ বছৰত মহাদেশীয় আভ্যন্তৰীণ অঞ্চলত দুটা ভূমিকম্প খুব কমহে হৈছিল আৰু দুয়োটা ঘটনাই আমাক অতীতৰ ভূমিকম্পবোৰ অন্বেষণ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিছিল ।
গ্ৰন্থখনত ১৮১৯ চনৰ ভূমিকম্পৰ উৎপত্তি হোৱা দেশখনৰ পশ্চিম সীমান্তলৈ আমাৰ অভিযানৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰা হৈছে আৰু পাঠকক ২০০১ চনলৈ ঘূৰাই আনিছে আৰু ভুজৰ একে আকাৰৰ ভূমিকম্পৰ কথা কোৱা হৈছে ।
এই উদাহৰণসমূহৰ অধ্যায়বোৰে দেখুৱায় যে সাম্প্ৰতিক আৰু ঐতিহাসিক সময়ৰ বাহিৰেও ভূমিকম্পৰ ইতিহাস অন্বেষণ কৰাৰ বাবে ভূতাত্ত্বিক পদ্ধতিবোৰ কেনেদৰে উপযোগী । দুটা বৃহৎ ভাৰতীয় ভূমিকম্প উত্তৰ-পূব ভাৰতত সংঘটিত হৈছিল - শ্বিলং মালভূমিত ১৮৯৭ চনত আৰু উজনি অসমত ১৯৫০ চনত । ১৮৯৭ চনৰ ভূমিকম্পৰ ওপৰত আলোচনাই ইয়াৰ গুৰুত্বক সৰ্ববৃহৎ বাদ্যযন্ত্ৰ হিচাপে ৰেকৰ্ড কৰা বুলি উল্লেখ কৰে ৷ যিয়ে পৰ্যৱেক্ষণমূলক ভূকম্পন বিজ্ঞানত নতুন দিশ মুকলি কৰে ।
ভাৰতীয় ভূতাত্ত্বিক জৰীপৰ আৰ.ডি. ওল্ডহামৰ স্মৃতিগ্ৰন্থক ভূমিকম্পৰ এক উৎকৃষ্ট ক্ষেত্ৰ প্ৰতিবেদন হিচাপে গণ্য কৰা হয় । ওল্ডহামে ভূমিকম্পৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হোৱা বিভিন্ন ভূ-তৰংগ-পি, এছ আৰু পৃষ্ঠতৰ তৰংগৰ বাবে স্পষ্ট প্ৰমাণ তুলি লৈছিল, যি হৈছে প্ৰথমবাৰৰ বাবে কৰা এক পৰ্যৱেক্ষণ যি আধুনিক ভূকম্পন বিজ্ঞানৰ মেৰুদণ্ড গঠন কৰে ।
শ্বিলং ভূমিকম্প সম্ভৱতঃ উনবিংশ শতিকাৰ কেইটামান ঘটনাৰ ভিতৰত এটা যাৰ বাবে কিছুমান বৰ্ণৰ ৰূপত স্পষ্ট বৰ্ণনা বিদ্যমান । গ্ৰন্থখনে এই ভূমিকম্পৰ বহুতো আকৰ্ষণীয় দিশ ধৰি লৈছে । ১৯৫০ চনৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতা দিৱসত উজনি অসমত হোৱা ভূমিকম্পক সৰ্ববৃহৎ মহাদেশীয় ভূমিকম্প হিচাপে গণ্য কৰা হয় ।
হিমালয়ৰ পাহাৰৰ ঢালত হোৱা ভূমিস্খলনৰ ফলত নদীবোৰৰ গতি বন্ধ হৈছিল আৰু হ্ৰদ গঠন কৰিছিল । যাৰ বিষয়ে গ্ৰন্থখনত স্পষ্টভাৱে বৰ্ণনা কৰা হৈছে । বহুলোকে বিশ্বাস কৰে যে হিমালয় এক ধোঁৱা ওলাই থকা অঞ্চল, য'ত এক ডাঙৰ ভূমিকম্পৰ সম্ভাৱনা আছে । এয়া কোনো অনুমান নহয়, টেকটনিক শক্তিৰ বাবে চাপ অধ্যয়ন কৰি উদ্ভৱ হোৱা এক ধাৰণা ।
১৯৩৪ চনত বিহাৰ-নেপালত ভয়ংকৰ ভূমিকম্প হয় আৰু ই গংগা সমভূমি ধ্বংস কৰে । ১৯০৫ চনত আন এক বিধ্বংসী ভূমিকম্পই কাংৰা উপত্যকাক জোকাৰি যায় । ভূকম্পন বিশেষজ্ঞসকলে বিশ্বাস কৰে যে এই দুয়োটা অঞ্চলৰ মাজত অক্ষত থকা হিমালয়ৰ অংশটোৱে অতি কমেও ৫০০ বছৰ ধৰি কোনো ভূমিকম্পৰ সৃষ্টি কৰা নাই ।
তেওঁলোকে ইয়াক 'ব্যৱধান' বা প্লেট সীমাৰ এটা অংশ হিচাপে বৰ্ণনা কৰে য'ত ভূমিকম্প নাই । বিপদ প্ৰশমন ৰণনীতিৰ বিন্দুৰ পৰা ভূমিকম্পৰ ব্যৱধানৰ ধাৰণাটো বুজি পোৱাটো গুৰুত্বপূৰ্ণ । ২০০৪ চনৰ খ্ৰীষ্টমাছৰ পিছৰ দিনটো ভাৰত মহাসাগৰৰ ৰিম দেশসমূহৰ লোকসকলৰ বাবে এক পাহৰিব নোৱাৰা দিন ।
সেইদিনাই ইণ্ডোনেছিয়াত হোৱা এক বৃহৎ ভূমিকম্পই এক আন্স-মহাসাগৰীয় চুনামিৰ সৃষ্টি কৰিছিল । এইটো ভাৰতৰ পৃথিৱী বিজ্ঞানীসকলৰ বাবেও এটা নতুন অভিজ্ঞতা আছিল । ইয়াৰ এজন পূৰ্বসূৰী আছিল নেকি?
এই গ্ৰন্থখনত বৰ্ণনা কৰা অনুসৰি ভূমিকম্পৰ কম্পনৰ ফলত মন্দিৰৰ দৰে ঐতিহ্যবাহী গাঁথনিৰ ক্ষতিয়ে ভূমিকম্পৰ ইতিহাস পুনৰ নিৰ্মাণৰ সূচক প্ৰদান কৰে । এই গ্ৰন্থত উপস্থাপন কৰা ত্ৰয়োদশ শতিকাৰ পৰা কুতুব মিনাৰৰ সামান্য ভূমিকম্প সম্পৰ্কীয় ক্ষতিয়ে ইয়াৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ উদাহৰণ ।
ভূতাত্ত্বিক আৰু ঐতিহাসিক প্ৰমাণ ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰভাৱিত দেশসমূহৰ উপকূলীয় অঞ্চলত কৰা গৱেষণাই প্ৰমাণ কৰিলে যে ২০০৪ চনৰ ঘটনাটো প্ৰথম নাছিল । ইয়াৰ পূৰ্বে প্ৰায় ১,০০০ বছৰ আছিল । সম্ভৱতঃ ৫০০ বছৰ আগৰ পৰা এখন সৰু জাহাজ আছিল, যাৰ প্ৰসাৰ কম আছিল । ২০০৪ চনৰ ঘটনাটোৱে এই গ্ৰন্থখনত বৰ্ণনা কৰা অনুসৰি পূৰ্বে অজ্ঞাত চুনামিৰ ঘটনা হৈছিল ।
গ্ৰন্থখনে আটাইতকৈ বিচলিত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছে, আমি পৰৱৰ্তী বৃহৎ ভূমিকম্পৰ বাবে সাজু নেকি ? ই ভূমিকম্পৰ ভৱিষ্যতবাণীৰ পবিত্ৰ গ্ৰেইলৰ মাজেৰেও পাৰ হৈ যায় । পাৰ্কফিল্ড পৰীক্ষা (কেলিফৰ্ণিয়া) বিফল হ'ব পাৰে, কিন্তু আশাবাদী যে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই (এআই) উন্নত প্ৰস্তুতি আৰু দুৰ্যোগ হ্ৰাসৰ বাবে এক প্ৰকাৰৰ আগতীয়া সতৰ্কবাণী প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম হ'ব পাৰে ।
গ্ৰন্থখনে মহান কথাটোৰ কথা মনত পেলাই দিছে যে অট্টালিকাবোৰে ভূমিকম্প নহয় মানুহক হত্যা কৰে । ভূমিকম্প প্ৰতিৰোধী ডিজাইনৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে । কিতাপখনে আটাইতকৈ বিচলিত প্ৰশ্নটো উত্থাপন কৰিছে: আমি পৰৱৰ্তী মহান ভূমিকম্পৰ বাবে সাজু নেকি ? ই ভূমিকম্পৰ ভৱিষ্যতবাণীৰ পবিত্ৰ গ্ৰেইলৰ মাজেৰেও যায় ।
পাৰ্কফিল্ড পৰীক্ষা (কেলিফৰ্ণিয়া) বিফল হ'ব পাৰে। এতিয়াও আশাবাদ আছে যে কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাই (এআই) কিছু পূৰ্বসতৰ্কবাণী প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম হ'ব পাৰে যাৰ ফলত উন্নত প্ৰস্তুতি আৰু দুৰ্যোগ হ্ৰাস হ'ব পাৰে । কিতাপখনে বিখ্যাত কথাটো মনত পেলাই দিছে: "অট্টালিকাবোৰে ভূমিকম্প নহয়, মানুহক হত্যা কৰে"- ভূমিকম্প প্ৰতিৰোধী ডিজাইনৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰা হৈছে ।
