अमरावती: कोकरू हे अवघ्या दोन अडीचशे लोकसंख्येचे गाव आहे. 40 ते 50 घरे असणाऱ्या ह्या गावात अनेकांचा व्यवसाय हा गाई आणि म्हशी राखणे व दुधाचे उत्पादन घेणे हाच आहे. यापैकी गावातील पाच ते सहा घरांमध्ये दूध घोटून खवा तयार केला जातो. चार लिटर दूध घोटल्यावर एक किलो खवा तयार होतो. हा खवा गावात अडीचशे रुपये किलोने विकला जातो. उन्हाळ्याच्या दिवसात दूध कमी असल्यामुळे मार्च, एप्रिल, मे आणि जून महिन्यात खव्याचे प्रमाण कमी असते. मात्र पाऊस पडल्यावर पुढचे सात-आठ महिने गावात शंभर किलो खावा तयार होतो. अशी माहिती कोकरू येथील रहिवासी नामदेव गायन यांनी दिली.
पूर्वी होती लोण्याला मागणी :नामदेव गायन यांनी सांगितले की, त्यांच्या घरी 25 म्हशी आणि तितक्याच गाई आहेत. घरातील दुधासह आमच्या गावासह लगतच्या काही गावातील दूध उत्पादकांकडून आम्ही दूध खरेदी करून खवा बनवतो. पूर्वी आमच्याकडे लोण्याला प्रचंड मागणी होती. मात्र पाच वर्षांपासून खव्याची मागणी वाढली असल्याने, आम्ही लोणी काढणे बंद करून खवा तयार करण्यावर भर देत आहोत. गावातील खवा मोठ्या प्रमाणात परतवाडा येथे विकला जातो. काही व्यापारी थेट आमच्या गावात येऊन खवा खरेदी करतात.
मेळघाटात ही आहेत दुधाची गावे : मेळघाटात कोकरूसह चुरणी, आलडोह, वैराट, मोथा, लवादा, वस्तापूर, कुलंगणा, सेमाडोह, हरीसाल रोहा मालूर, वडगाव फत्तेपूर, उपात, खेडा, मडकी, कोठा, जांबु , तेलखार इत्यादी गावांमध्ये गवळी समाज मोठ्या संख्येने वसला आहे. या सर्व गावांमध्ये दुधाचे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन होते. गवळी समाजासोबतच आता मेळघाटातील अनेक गावांमध्ये आदिवासी बांधव देखील शेतीला जोडधंदा म्हणून दुधाचे उत्पादन घ्यायला लागले आहेत.
या कारणामुळे आले खव्याला महत्त्व : मेळघाटात 1980 पर्यंत रोज 50 हजार लीटरपेक्षा अधिक दुधाचे उत्पादन व्हायचे. मेळघाटातील दूध विदर्भातील परतवाडा, अमरावती, अकोला, बुलडाणा जिल्ह्यातील जळगाव जामोदपर्यंत जायचे. तसेच मेळघाटातून जाणाऱ्या अकोला ते खंडवा या रेल्वेगाडीद्वारे खंडव्यापर्यंत देखील दूध जायचे. मध्यप्रदेशातील बैतूल, भैसदेही या भागातही दूध आणि लोण्याला मोठी मागणी होती. मात्र गत पंधरा-वीस वर्षात मेळघाटातील दूध मेळघाट बाहेर जाणे कमी झाले. शासनाच्या वतीने देखील मेळघाटातील दूध संकलनाची कुठलीही व्यवस्था करण्यात आली नाही. अशा परिस्थितीत दूध हे दूध उत्पादकांच्या घरातच राहायला लागल्याने ते खराब व्हायला लागले. यावर पर्याय म्हणून दूध उत्पादकांनी हे दूध आपल्या घरीच आटवणे सुरू केले. दूध आटवून खवा तयार व्हायला लागला. चार लिटर दूध आटवले की एक किलो खवा तयार होतो. पुढे दुधाऐवजी मेळघाटातील खवा दूरवर जायला लागला.