ਅਯੁੱਧਿਆ: ਮਰਿਯਾਦਾ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੀ ਨਗਰੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਨੰਦੀ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਕੁੰਡ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਰਤ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਦੁਕਾ ਰੱਖ ਕੇ 14 ਸਾਲ ਤੱਕ ਅਯੁੱਧਿਆ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਵੀ ਗੱਦੀ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਖਡਾਊ ਨੂੰ ਉਸੇ ਥਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਘਾਹ ਉੱਤੇ ਸੌਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਭਰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਇੱਕ ਟੋਆ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਭਰਤ ਨੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਸਥਾਨ ਨੰਦੀ ਪਿੰਡ 'ਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਨਗਰੀ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਮਲਲਾ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਪਰਤ ਆਏ ਹਨ। ਰਾਮ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਤ੍ਰੇਤਾਯੁਗ ਵਿੱਚ ਬਨਵਾਸ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰਾ ਅਯੁੱਧਿਆ ਉਦਾਸ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਮ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਰਤ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਜਲਾਵਤਨੀ ਭੇਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਸੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤਮਸਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ 14 ਸਾਲ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ। ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਚਰਨ ਪਾਦੁਕਾ ਰੱਖ ਕੇ ਭਾਰਤ ਨੇ 14 ਸਾਲ ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ : ਭਰਤਕੁੰਡ ਸਥਿਤ ਰਾਮਜਾਨਕੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਰਾਮਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਜੀ, ਰਾਮਜਾਨਕੀ, ਗੁਰੂ ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ, ਭਾਰਤ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਮੰਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਚਿੱਤਰਕੂਟ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਭਰਤ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੂੰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ 14 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ 13 ਸਾਲ, 11 ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ 29 ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਹੋਏ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਭਰਾ ਭਰਤ ਨੇ ਰਾਮ ਦੇ ਖੜਾਵਾਂ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਅਯੁੱਧਿਆ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।
ਭਰਤ ਦੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਨੂੰਮਾਨ ਇੱਥੇ ਡਿੱਗਿਆ: 'ਭਾਰਤ ਕੁੰਡ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੋਹੜ ਦਾ ਰੁੱਖ ਹੈ। ਇਸ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਕਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੂਹਦੀਆਂ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਭਰਤ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਹਨੂੰਮਾਨ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਭਰਤ ਨੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਤੀਰ ਮਾਰਿਆ। ਉਹ ‘ਰਾਮ-ਰਾਮ’ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗਾ। ਭਰਤ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਬਾਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਬਦਕਿਸਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਤੀਰ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਾਪ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਬੋਹੜ ਦੇ ਦਰਖਤ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਨੇ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ।
ਭਰਤ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਸਥਾਨ: ਮੰਦਰ ਦੇ ਪੂਜਾਰੀ ਰਾਮਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, 'ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਬੋਹੜ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਇਹ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਡਿੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਤਪੱਸਿਆ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਰਾਮ ਸਥਾਨ ਵੀ। ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਚਿੱਤਰਕੂਟ ਗਏ ਤਾਂ ਭਰਤ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਘਾਹ 'ਤੇ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਦੇਖਿਆ। ਭਰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਡਾ ਭਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਥਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇੱਥੇ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਕੇ ਸੌਂਦੇ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਬਣ ਗਈ। ਉਹ ਭਰਤ ਜੀ ਦਾ ਆਰਾਮ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਕੁੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਭਰਤ ਕੁੰਡ ਇਸ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਭਰਤ ਜੀ ਚਿਤਾ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਰਾਮ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ 27 ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਜਲ ਨਾਲ ਹੋਈ: ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਚੈਤਰ ਰਾਮ ਨੌਮੀ, ਸਾਵਣ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਭਰਤ ਕੁੰਡ ਅਤੇ ਰਾਮਜਾਨਕੀ ਮੰਦਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਖੂਹ ਹੈ ਜੋ 27 ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਣੀ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਇਸ ਜਲ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨੋਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਨੰਦੀ ਗ੍ਰਾਮ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਥੇ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੰਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਰੀਬ 6 ਮਹੀਨੇ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਨੰਦੀ ਗ੍ਰਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
