નવી દિલ્હી: દેશના નાણા પ્રધાન નિર્મલા સીતારમણ સામાન્ય બજેટ 2023 રજૂ કરશે. આવી સ્થિતિમાં આર્થિક જગતમાં ચર્ચા માત્ર બજેટની જ છે. અખબારોના પાના, સોશિયલ મીડિયાના ટ્રેન્ડ્સ તમામ બજેટ વિશે વાત કરી રહ્યા છે. કેવું રહેશે આ વખતે સામાન્ય બજેટ, શું સામાન્ય જનતા માટે કંઈ ખાસ હશે. આ વખતનું બજેટ આવનારા 25 વર્ષ માટે ભારતને આર્થિક મજબૂતી આપશે. 25 વર્ષ કારણ કે પછી સ્વતંત્ર ભારત 100 વર્ષનું થશે. આજે આપણે વાત કરીશું કે કેન્દ્રીય બજેટ કેવી રીતે તૈયાર થાય છે, શા માટે બજેટ તૈયાર કરવાની જરૂર છે, નાણા મંત્રાલય ક્યારે અને કેવી રીતે બજેટ તૈયાર કરવાની કવાયત શરૂ કરે છે.
બજેટ શું છે?: બજેટ એ સરકારનો વાર્ષિક હિસાબ છે. સરકારે ક્યાં કેટલા પૈસા ખર્ચવાના છે, પૈસા ક્યાંથી આવશે, તેનો હિસાબ કરવામાં આવે છે. જો બજેટ નહીં હોય તો સરકારનું મંત્રાલય કેટલો ખર્ચ કરી શકે છે તેની ખબર નહીં પડે. વળી, જો આવક ક્યાંથી આવશે તે સરકારને ખબર નથી, તો દેશ ચલાવવાની પ્રક્રિયા ખૂબ જ મુશ્કેલ બની જશે. આ રીતે, બજેટ એ એક વર્ષનો અંદાજ છે, સરકારની આવક કેટલી છે અને ખર્ચ શું છે.
આ પણ વાંચો Budget 2023: 150 વર્ષથી પણ જૂનો બજેટનો ઈતિહાસ, ગુજરાતીએ આપ્યું હતું સૌથી ટૂંકુ ભાષણ
બજેટની તૈયારી અને જરૂરિયાત: નાણા મંત્રાલય દ્વારા બજેટની તૈયારી 6 મહિના અગાઉથી શરૂ કરવામાં આવે છે. નાણા મંત્રાલય ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર મહિનામાં જ તમામ રાજ્યોને પત્ર મોકલે છે. જેમાં તેમને તમારી આવકની ગણતરી કરવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો છે. પહેલા ખર્ચની ગણતરી કરવામાં આવે છે, પછી આવક એકત્રિત કરવામાં આવે છે. આ રીતે આવક-ખર્ચમાં સંતુલન સર્જાય છે. આની સાથે સરકાર કે નાણામંત્રી દેશના આર્થિક વિકાસને આગળ વધારવા, રોજગારી પેદા કરવા, વધુ જીડીપી ગ્રોથ આપવા, ઉદ્યોગને પ્રોત્સાહન આપવા વગેરે માટે ઘણી યોજનાઓ અને પ્રોજેક્ટ લાવે છે. જેના દ્વારા આગામી વર્ષની અર્થવ્યવસ્થાને દિશા આપવામાં આવે છે. પરંતુ ઘણી વખત સરકારને રાજકોષીય ખાધ પણ સહન કરવી પડે છે.
આ પણ વાંચો BUDGET 2023: સામાન્ય માણસને આવકવેરા મુક્તિ સહિત બજેટમાંથી અપેક્ષાઓ
સરકાર કેવી રીતે Fisical Daficit નું સંચાલન કરે છે: બજેટમાં બે પ્રકારના ખર્ચ હોય છે. એક મહેસૂલ ખર્ચ અને બીજો મૂડી ખર્ચ. revenue expenditure નો આવક ખર્ચમાં સમાવેશ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, પગાર, વ્યાજ, ગ્રાન્ટ અથવા સબસિડી જેવી વસ્તુઓને મહેસૂલ ખર્ચ કહેવામાં આવે છે. જ્યારે મૂડી ખર્ચ તે છે જેમાંથી અસ્કયામતો બનાવવામાં આવે છે. જેમ કે સરકારનું ક્યાંક રોકાણ અથવા એવી કોઈ સરકારી વસ્તુ જેમાં રોકાણ કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ સરકારનો ખર્ચ બની ગયો છે. હવે આપણે રાજકોષીય ખાધ જાણીએ છીએ. સરકારની કુલ આવક અને કુલ ખર્ચ વચ્ચેના તફાવતને ફિસ્કલ ડેફિસિટ કહેવામાં આવે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, સરકારની કુલ કમાણી અને સરકારના કુલ ખર્ચ વચ્ચેના તફાવતને Fisical Daficit કહેવાય છે.
બજેટ સંબંધિત મહત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજો:
- વાર્ષિક નાણાકીય નિવેદન (Annual Financial Statement)
- માંગ પર અનુદાન (Demand for Grants)
- વિનિયોગ બિલ (Appropriation Bill)
- નાણા બિલ (Finance Bill)
- ફાઇનાન્સ બિલમાં જોગવાઈઓના સ્પષ્ટીકરણનું મેમોરેન્ડમ (Memorandum Explaining the Provisions in the Finance Bill)
- વર્તમાન નાણાકીય વર્ષ માટે સંદર્ભિત અને મેક્રોઇકોનોમિક ફ્રેમવર્ક (Macro-economic framework for the relevant financial year)
- નાણાકીય વર્ષ માટેની નાણાકીય વ્યૂહરચનાની વિગતો (Fiscal Policy Strategy Statement for the financial year)
- મિડિયમ ટર્મ ફિસ્કલ પોલિસી સ્ટેટમેન્ટ (Medium Term Fiscal Policy Statement)
- ખર્ચ બજેટ વોલ્યુમ-1 (Expenditure Budget Volume -1)
- ખર્ચ બજેટ વોલ્યુમ-2 (Expenditure Budget Volume -2)
- રસીદો બજેટ (Receipts Budget)
