નવી દિલ્હી: બિહારના વૈશાલી જિલ્લાના રામપુર બઘેલ ગામના રહેવાસી બિંદેશ્વર પાઠકનું મંગળવારે અવસાન થયું. તેણે પોતાના જીવનમાં શરૂ કરેલા આંદોલને આખા દેશને બદલી નાખ્યો. તેણે એકવાર કહ્યું હતું કે બાળપણમાં ઘરમાં શૌચાલયની સુવિધા નહોતી. આની તેમના મન પર એવી અસર થઈ કે તેઓ આ વ્યવસ્થા સામે લડ્યા અને તેને સંપૂર્ણપણે બદલી નાખ્યા. જો કે, તેના માટે રસ્તો સરળ ન હતો.
ઘરમાં 9 રૂમ પણ શૌચાલય નહિ: તેમનો જન્મ 2 એપ્રિલ 1943ના રોજ બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. જે ઘરમાં તે તેના પરિવાર સાથે રહેતો હતો, જ્યાં તે મોટો થયા હતા. ત્યાં રહેવા માટે 9 રૂમ હતા, પરંતુ શૌચાલય ન હતું. દરરોજ મહિલાઓ શૌચ માટે બહાર જતી હતી. દરેકને ખુલ્લામાં શૌચ કરતા જોયા બાદ તેમને સુલભ જેવી યોજના સાકાર કરવાની પ્રેરણા મળી.
ગાંધી જન્મ શતાબ્દી ઉજવણી સમિતિથી શરૂઆતઃ પાઠકના સાથીદાર મદન કહે છે કે તેમણે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાંથી 1964માં સમાજશાસ્ત્રમાં સ્નાતક કર્યું હતું. તે પછી, 1980 માં, તેણે પટના યુનિવર્સિટીમાંથી માસ્ટર ડિગ્રી મેળવી. 1985માં તેમણે પીએચડીની ડિગ્રી મેળવી. 1968-69માં, તેમને બિહાર ગાંધી જન્મ શતાબ્દી ઉજવણી સમિતિમાં સલામત અને સસ્તું શૌચાલય વિકસાવવાનું કાર્ય સોંપવામાં આવ્યું, જ્યાંથી તેમણે સુલભની શરૂઆત કરી. તેમને દલિતોના સન્માન માટે કામ કરવાનું પણ કહેવામાં આવ્યું હતું.
દેશને સ્વચ્છ બનાવવા કાર્ય: તેમણે સમાજમાં સ્વચ્છતા અને સ્વાસ્થ્ય વિશે જાગૃતિ ફેલાવવાનું શરૂ કર્યું અને દેશને સ્વચ્છ બનાવવા માટે સતત કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. તે સમયગાળામાં, હાથથી સફાઈ અને ખુલ્લામાં શૌચ કરવાની સમસ્યાએ સમાજ પર પ્રભુત્વ જમાવ્યું હતું. 1970માં તેમણે સુલભ ઈન્ટરનેશનલની સ્થાપના કરી. તે એક સામાજિક સંસ્થા હતી, જે મુખ્યત્વે માનવ અધિકાર, પર્યાવરણ, સ્વચ્છતા અને શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં કામ કરે છે.
પિતાથી લઈને સસરા સુધી ગુસ્સે હતાઃ બિહાર જેવા રાજ્યમાં ઉચ્ચ જ્ઞાતિના ભણેલા-ગણેલા યુવક માટે તે સમયના સમાજમાં આટલું સહેલું નહોતું, પરંતુ તેણે તેમાં કામ કરીને પોતાના જીવનને નવી દિશા આપી. બિંદેશ્વર પાઠકે એક સારા વક્તા અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાના લેખક તરીકે પોતાની ઓળખ બનાવવાનું શરૂ કર્યું. જોકે, તેમને પોતાના લોકોના વિરોધનો પણ સામનો કરવો પડ્યો હતો. આ વાતથી તેના પિતા રમાકાંત પાઠક ગુસ્સે થયા હતા. આસપાસના લોકો પણ બહુ ખુશ ન હતા. તેના સસરા પણ તેનાથી બહુ ખુશ ન હતા. તેણે એક ઈન્ટરવ્યુમાં કહ્યું હતું કે જ્યારે લોકો તેના સસરાને પૂછતા હતા કે, તમારા જમાઈ શું કરે છે, તો તે જવાબ આપવામાં અસ્વસ્થતા અનુભવતા હતા. જોકે બિંદેશ્વર પાઠક બધાને એક જ જવાબ આપતા કે મારે ગાંધીજીનું સપનું પૂરું કરવું છે.
સુલભ શૌચાલય આંતરરાષ્ટ્રીય બ્રાન્ડ બની: સુલભ શૌચાલયની સ્થાપના માટે તેમને ભારત સરકાર દ્વારા પદ્મ ભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત તેમને દેશ-વિદેશમાં વિવિધ એવોર્ડથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા છે. બિંદેશ્વર પાઠકે પણ 2001માં વિશ્વ શૌચાલય દિવસની ઉજવણી કરી હતી. તેમના પ્રયાસોને કારણે સુલભ ટોઇલેટને વર્ષ 2013માં 19 નવેમ્બરે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં વિશ્વ ગુણવત્તાની માન્યતા મળી. સુલભ ટોયલેટની માત્ર દેશમાં જ નહીં વિદેશમાં પણ સેંકડો શાખાઓ છે. પાઠકે પોતાની મહેનતથી તેને આંતરરાષ્ટ્રીય બ્રાન્ડ બનાવી. છેલ્લા ત્રણ દાયકાથી તેઓ કાયમી રીતે દિલ્હીમાં રહેતા હતા. સુલભ ઈન્ટરનેશનલની હેડ ઓફિસ પશ્ચિમ દિલ્હીમાં છે.
