હૈદરાબાદ : રશિયાના યુક્રેન પર આક્રમણ અને લશ્કરી ખર્ચમાં ગંભીર વધારો થવાને કારણે પ્રેરિત થયેલા ભૌગોલિક રાજકીય તણાવને કારણે 2023માં વૈશ્વિક સંરક્ષણ ખર્ચ 9 ટકા વધીને વિક્રમી 2.2 ટ્રિલિયન અમેરિકન ડોલર થઈ ગયો છે. વિશ્વ સંરક્ષણ ખર્ચ 2.2 ટ્રિલિયન અમેરિકન ડોલરના વિક્રમ સુધી પહોંચવાને ધ્યાનમાં લીધા વિના, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ (યુએસ) અને યુરોપિયન યુનિયન (EU) દેશોએ રશિયા સાથે વધતા તણાવ, ચીનના તકનીકી વિકાસને ધીમો કરવાના પ્રયાસો, તાઇવાનને બેઇજિંગના નિયંત્રણ હેઠળ લાવવાના પ્રમુખ શી જિનપિંગના લક્ષ્ય અને દક્ષિણ ચીન સમુદ્રમાં તેના જાહેર કરાયેલા દરિયાઇ દાવાઓ વચ્ચે પોતાને ફરીથી સજ્જ કરવાની અપેક્ષા રાખી છે. તદુપરાંત, ઇઝરાયેલ-હમાસ સંઘર્ષ, લાલ સમુદ્રની કટોકટી અને તાજેતરમાં ઇરાન દ્વારા ઇઝરાયેલ પર ડ્રોન અને મિસાઇલ હુમલો પણ વિશ્વના અસ્થિર વાતાવરણમાં વધારો કરી રહ્યો છે. ઇન્ટરનેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર સ્ટ્રેટેજિક સ્ટડીઝ (IISS) ના અહેવાલમાં આર્કટિકમાં વધતી જતી ખલેલ, ઉત્તર કોરિયા દ્વારા પરમાણુ શસ્ત્રોની શોધ, સંઘર્ષરત વિસ્તારોમાં તેહરાનનો વધતો પ્રભાવ અને આફ્રિકાના સાહેલ પ્રદેશમાં લશ્કરી શાસનના ઉદયનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
યુક્રેનના યુદ્ધમાંથી શીખેલા પાઠોએ ઘણા દેશોને લશ્કરી હાર્ડવેરના ઉત્પાદનમાં વધારો કરવા અને લાંબા સમયથી ચાલતા યુદ્ધ લડવા માટે લાગુ કરવામાં આવે તો સ્ટોક બનાવવા માટે પ્રભાવિત કર્યા. પરિણામે દુશ્મનો પર ફાયદો જાળવવા માટે શસ્ત્રો અને દારૂગોળાનો સંગ્રહ કરવા અને સાયબર વોરફેર, આતંકવાદ જેવા પડકારોનો સામનો કરવા અને માનવરહિત હવાઈ વાહનો - UAV અને હાઇબ્રિડ યુદ્ધ મોડસ ઓપરેન્ડી દ્વારા ઉભા થતા નવા જોખમોનો સામનો કરવા માટે નવી તકનીકોમાં રોકાણ કરવાનું ચાલુ રાખવા માટે વધુ લશ્કરી ખર્ચ જરૂરી છે.
આઈઆઈએસએસના અહેવાલ મુજબ 2014માં રશિયાએ યુક્રેનના ક્રિમીયન દ્વીપકલ્પ પર આક્રમણ કર્યું ત્યારથી યુરોપના તમામ બિન-યુએસ નાટો સભ્યોએ સંરક્ષણ પર 32 ટકા વધુ ખર્ચ કર્યો છે. જુલાઈ 2023માં યોજાયેલી નાટોની વિલ્નિયસ સમિટમાં સભ્ય દેશો માટે ઓછામાં ઓછા 2 ટકા ખર્ચ કરવા માટે પ્રતિબદ્ધતાનો લક્ષ્યાંક નક્કી કરવામાં આવ્યો હતો. સંરક્ષણ પર વાર્ષિક તેમના ગ્રોસ ડોમેસ્ટિક પ્રોડક્ટ (જીડીપી)નો. તેમાંથી 19 સભ્યો 2023માં જીડીપીના 2 ટકા કરતા વધુ ખર્ચ કરે છે. નાટોના સભ્ય દેશ નોર્વેએ તાજેતરમાં 2024માં સંરક્ષણ ખર્ચને તેના જીડીપીના 2 ટકા સુધી વધારવાની યોજના જાહેર કરી હતી અને ભૂતપૂર્વ સોવિયેત પ્રજાસત્તાક એસ્ટોનિયાએ તેનું સંરક્ષણ બજેટ વધારીને જીડીપીના લગભગ 3 ટકા કર્યું છે. જ્યારે નાટોના સભ્યો જીડીપીના 2 ટકાના લક્ષ્યની નજીક જવા માટે તેમના સંરક્ષણ ખર્ચમાં વધારો કરી રહ્યા છે, ત્યારે કેટલાક લશ્કરી નિષ્ણાતો માને છે કે ભવિષ્યમાં બગડતી પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરવા માટે ખર્ચ GDPના 4 ટકાના સ્તરે જવાની જરૂર પડશે. જો તે થાય તો, બ્લૂમબર્ગ ઇકોનોમિક્સના અનુસાર તે યુએસ અને તેના સાથી દેશો વચ્ચે આગામી 10 વર્ષોમાં લશ્કરી ખર્ચમાં વધારાના 10 ટ્રિલિયન અમેરિકન ડોલરની માંગણી કરી શકે છે. છતાં સંરક્ષણ ખર્ચ માટે નાટોના વાર્ષિક જીડીપીના લઘુત્તમ 2 ટકાનો સામનો કરવાને કારણે યુરોપમાં પહેલેથી જ તીખી ચર્ચાઓ થઈ છે. નાટોના સભ્યો તેમના બજેટના અન્ય ભાગોમાં ગંભીર કાપને કારણે સંરક્ષણ પર જીડીપીના 4 ટકા જેટલો ખર્ચ કરવાની નિશ્ચિત પ્રતિબદ્ધતા સાથે સંમત થવાની સંભાવના નથી. બ્લૂમબર્ગ દાવો કરે છે કે યુએસ, ફ્રાન્સ, ઇટાલી અને સ્પેન જેવા દેશો 4 ટકા સુધી પહોંચશે તે તેમને ઉધારના ઊંડા સ્તરો વચ્ચે પીડાદાયક પસંદગી કરવા અથવા ટેક્સમાં વધારો કરવા દબાણ કરશે.
અનંત રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધે નાટોના સભ્ય દેશો પર નોંધપાત્ર નાણાકીય દબાણ ઊભું કર્યું છે. નાટોમાં સૌથી મોટો ફાળો આપનાર અમેરિકા 2023 માં સંસ્થાના કુલ ખર્ચના 65 ટકાથી વધુ હિસ્સો ધરાવે છે અને યુદ્ધ શરૂ થયું ત્યારથી યુક્રેનને $75 બિલિયનથી વધુની મંજૂરી આપી છે. જીડીપીના 4 ટકા સાથે ભાવિ સુરક્ષા પડકારો માટે તૈયારી કરવી એ નોંધપાત્ર ખર્ચ અને EU દેશો અને યુએસ માટે કેટલાક સખત અને મજબૂત નિર્ણયોને સૂચિત કરશે જે પહેલેથી જ અસ્થિર જાહેર નાણાકીય સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. નાણાકીય નિષ્ણાતો માને છે કે ઝડપથી વધતા શસ્ત્રોનું નિર્માણ જાહેર નાણાંને કેવી રીતે અસર કરશે તે જાહેર કરવું ખૂબ જ વહેલું છે, પરંતુ નિઃશંકપણે આવી પ્રતિબદ્ધતાઓ કલ્યાણ અને આરોગ્ય જરૂરિયાતોને અસર કરશે. કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓ દલીલ કરે છે કે લશ્કરી ખર્ચમાં વધારો ફુગાવાને વેગ આપશે અને વ્યાજ દરો પર દબાણ લાવશે, જ્યાં કેટલાક નિષ્ણાતો તેને નકારે છે અને દલીલ કરે છે કે શ્રીમંત પશ્ચિમી સરકારો આવી નાણાકીય માંગનું સંચાલન કરી શકે છે.
મેકકિન્સે અનુસાર, 2022માં EU સભ્ય દેશો દ્વારા સંરક્ષણ ખર્ચ $260 બિલિયનના રેકોર્ડ પર પહોંચ્યો હતો, જે 2021 કરતા 6 ટકાનો વધારો છે અને વાર્ષિક સંરક્ષણ ખર્ચ 2028 સુધીમાં વધીને €500 બિલિયન થઈ શકે છે. મેકકિન્સે એ પણ અંદાજ મૂક્યો છે કે યુરોપિયન દેશોએ 8.6 ટ્રિલિયન ડોલરની બચત કરી છે. છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં તેમની સેનાનું કદ ઘટાડીને 1960 થી 1992 સુધીના સરેરાશ સંરક્ષણ ખર્ચની સરખામણીમાં. જો કે, પુતિનની આક્રમકતાએ યુરોપને તેના ભૂતકાળના અભિગમને છોડી દેવા અને તેમની સૈન્યને મજબૂત બનાવવા માટે દબાણ કર્યું છે.
2022 માં યુએસ સૈન્ય ખર્ચ 877 બિલિયન અમેરિકન ડોલર હતો જે વધીને 2023 માં 905.5 બિલિયન અમેરિકન ડોલર થઈ ગયો અને તે તેના વાર્ષિક જીડીપીના 3.3 ટકા સંરક્ષણ પર ફાળવે છે. ચીનનો સૈન્ય ખર્ચ 2014થી 2021 સુધીમાં 47 ટકા વધીને 270 બિલિયન અમેરિકન ડોલર થયો છે અને તેનો સંરક્ષણ ખર્ચ 2024માં 7.2 ટકા વધશે. 2024માં રશિયન સંરક્ષણ બજેટ તેના રાષ્ટ્રીય બજેટના ત્રીજા ભાગના 60 ટકાથી વધુ વધ્યું હતું અને હવે તે જીડીપીના 7.5 પર પહોંચશે. યુરોપિયન દેશો હજુ પણ નાટોના જીડીપીના 2 ટકાના લક્ષ્યાંક કરતાં સંરક્ષણ પર ઓછો ખર્ચ કરે છે છતાં પણ રશિયા યુએસ વિના પણ નાટોના સભ્ય દેશોના સંયુક્ત સંરક્ષણ બજેટ સાથે મેળ ખાતું નથી. 22 એશિયા-પેસિફિક રાષ્ટ્રોના કિસ્સામાં, ડિફેન્સ ઇન્ટેલિજન્સ ફર્મ જેન્સ દ્વારા વિશ્લેષણ દર્શાવે છે કે મલેશિયા 10.2 ટકા વૃદ્ધિ અને આ વર્ષે 4.2 બિલિયન અમેરિકન ડોલરના કુલ ખર્ચ સાથે વર્ષ-દર-વર્ષના વિકાસ અનુમાનોમાં આગળ છે, ત્યારબાદ ફિલિપાઈન્સ માટે 8.5 ટકા વૃદ્ધિ સાથે 6.6 બિલિયન અમેરિકન ડોલર. ભારતીય સંરક્ષણ બજેટ નાણાકીય વર્ષ 2023-2024 માટે ₹5, 93,538 કરોડ (US$74 બિલિયન) થી વધારીને 2024-2025માં 6,21,541 કરોડ (US$78 બિલિયન) કરવામાં આવ્યું હતું. મોટાભાગે, યુ.એસ. બીજા અને ત્રીજા સ્થાને રહેલા ચીન અને રશિયા સહિત આગામી 15 દેશો કરતાં વધુ વૈશ્વિક લશ્કરી ખર્ચ કરનાર સૌથી મોટો દેશ છે. ભારત અને બ્રિટન અનુક્રમે ચોથા અને પાંચમા ક્રમે હતાં.
એકલા મોટા સંરક્ષણ બજેટથી સંઘર્ષો અને અસ્થિર સુરક્ષા અને વ્યૂહાત્મક સમસ્યાઓનો ઉકેલ આવશે નહીં. પશ્ચિમ એશિયામાં યુક્રેનની અરાજકતા પર મોસ્કોના સતત આક્રમણ અને અન્યત્ર પડકારરૂપ સુરક્ષા પરિસ્થિતિઓને બચાવવા માટે બેઇજિંગની વધતી જતી દૃઢતાનો બચાવ કરવા માટે પશ્ચિમે એશિયા, આફ્રિકા, મધ્ય પૂર્વ અને દક્ષિણના દેશો સાથે સંયુક્ત રીતે તેમની અર્થવ્યવસ્થા વિકસાવવા માટે વધુ વ્યાપક સુરક્ષા ગઠબંધન અને નેટવર્ક વિકસાવવા પડશે. અમેરિકા, ખાસ કરીને અન્ય દેશોની પરવા કર્યા વિના, પશ્ચિમી સર્વોપરિતા, વ્યક્તિગત લાભ પર કેન્દ્રિત સિસ્ટમની માંગ કરવાને બદલે પશ્ચિમ જે અસરકારક વ્યૂહરચના અપનાવી શકે છે. તે ભારત-પેસિફિકમાં એક મુખ્ય સુરક્ષા અને આર્થિક ખેલાડી અને પશ્ચિમના ચીનના પાડોશી સાથેના તેમના સહયોગને મજબૂત બનાવવાનો છે.
લેખક : ( ડો. રવેલ્લા ભાનુક્રિષ્ના કિરણ )
