હૈદરાબાદ: વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસ, વિશ્વભરમાં દર વર્ષે 15 માર્ચે મનાવવામાં આવે છે, ગ્રાહક અધિકારો, ગ્રાહક સુરક્ષા અને સશક્તિકરણ અંગે જાગૃતિ લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.
'ગ્રાહક અધિકાર' શું છે?: ગ્રાહક અધિકારોનો અર્થ એ છે કે દરેક વ્યક્તિ જે વિવિધ ઉત્પાદનો, માલ અને સેવાઓ ખરીદે છે, તેને તે ઉત્પાદનોની ગુણવત્તા, શુદ્ધતા, કિંમત અને ધોરણ વિશે માહિતી મેળવવાનો અધિકાર છે. શું તમે જાણો છો કે તમને ગ્રાહક તરીકે ગમે ત્યાંથી, ગમે ત્યારે ફરિયાદ નોંધાવવાનો અધિકાર છે? મોટાભાગના લોકો ઉપભોક્તા તરીકેના તેમના અધિકારોથી વાકેફ હોતા નથી, તેથી આ દિવસ અન્ય લોકોને સુરક્ષાની માંગ કરવાના અને બજારમાં છેતરપિંડીની પ્રવૃત્તિઓથી સુરક્ષિત રહેવાના અધિકાર વિશે જાગૃત કરે છે.
વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસનો ઇતિહાસ: વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસ પ્રમુખ જ્હોન એફ કેનેડી દ્વારા પ્રેરિત હતો, જેમણે 15મી માર્ચ 1962ના રોજ યુએસ કોંગ્રેસને એક ખાસ સંદેશ મોકલ્યો હતો, જેમાં તેમણે ઔપચારિક રીતે ગ્રાહક અધિકારોના મુદ્દાને સંબોધિત કર્યો હતો, જે વિશ્વના પ્રથમ નેતા બન્યા હતા. આમ કરો ઉપભોક્તા ચળવળએ તે તારીખને પ્રથમ 1983 માં ચિહ્નિત કરી હતી અને હવે તે મહત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓ અને ઝુંબેશ પર પગલાં લેવા માટે દર વર્ષે દિવસનો ઉપયોગ કરે છે.
વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસ માટેની થીમ: દર વર્ષે, વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસ એક થીમ સાથે મનાવવામાં આવે છે જે તમામ ગ્રાહકોને અસર કરતા વિવિધ મુદ્દાઓ પર વાત કરે છે. કન્ઝ્યુમર્સ, ઈન્ટરનેશનલ અનુસાર, 2024માં વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસની થીમ "ઉપભોક્તા માટે વાજબી અને જવાબદાર AI" છે. વૈશ્વિક ગ્રાહક હિમાયત ચળવળ દ્વારા તમામ ગ્રાહકો માટે યોગ્ય ડિજિટલ ફાઇનાન્સની માંગ કરવામાં આવશે. આ દિવસે, ગ્રાહકોના હિતોને વધુ સારી રીતે સેવા આપવા તેમજ વ્યવસાયો તેમની સાથે કેવી રીતે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરે છે તે માટે સરકારી નિયમોમાં ફેરફાર કરવાના પ્રયાસરૂપે અસંખ્ય ઝુંબેશ અને કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.
મૂળ ચાર ઉપભોક્તા અધિકારો
- સલામતીનો અધિકાર
- જાણ કરવાનો અધિકાર
- પસંદ કરવાનો અધિકાર
- સાંભળવાનો અધિકાર.
અંતે, 1985માં, યુનાઈટેડ નેશન્સ દ્વારા ગ્રાહક સુરક્ષા માટેની યુનાઈટેડ નેશન્સ માર્ગદર્શિકા દ્વારા ગ્રાહક અધિકારોનો વિસ્તાર કરીને વધુ ચાર અધિકારોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો.
- મૂળભૂત જરૂરિયાતોની સંતોષનો અધિકાર,
- નિવારણનો અધિકાર,
- ગ્રાહક શિક્ષણનો અધિકાર, અને
- સ્વસ્થ પર્યાવરણનો અધિકાર.
ગ્રાહક સુરક્ષા અધિનિયમ, 2019
- કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટ (CPA) ભારતમાં ગ્રાહકોના હિતોના રક્ષણ માટે 1986 માં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. CPA નો હેતુ ગ્રાહક વિવાદોને ઉકેલવાનો અને આ વિવાદોના સમાધાન માટે ગ્રાહક પરિષદો અને અન્ય સત્તાધિકારીઓની સ્થાપના કરવામાં મદદ કરવાનો હતો. જ્યારે તે નિર્ણાયક મુદ્દાઓને ઉકેલવામાં સફળ રહી હતી, તેમ છતાં તેમાં કેટલીક ખામીઓ પણ હતી.
- કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટ 2019 એ તેના 1986 વર્ઝન કરતાં સુધારો હતો. તે ઉપભોક્તાઓના હિતોના રક્ષણ માટે અને આ હેતુ માટે, સમયસર અને અસરકારક વહીવટ અને ગ્રાહકોના વિવાદોના નિરાકરણ માટે અને તેની સાથે જોડાયેલી અથવા આકસ્મિક બાબતો માટે સત્તાધિકારીઓની સ્થાપના કરવા માટેનું એક અધિનિયમ છે.
કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન એક્ટ 2019 કેવી રીતે ફરક લાવી રહ્યો છે?
- નવા ગ્રાહક સુરક્ષા અધિનિયમ 2019, તેના પારદર્શિતા અને જવાબદારીના સ્તંભો સાથે, ગ્રાહક સશક્તિકરણના લેન્ડસ્કેપમાં એક મુખ્ય પગલું તરીકે ગણવામાં આવે છે.
- ગ્રાહક સુરક્ષાના પ્રયાસોને મજબૂત કરવા ઉપરાંત, તેણે ગ્રાહકોને કોઈપણ સેવાઓનો લાભ લેતા પહેલા અથવા કંઈપણ ખરીદતા પહેલા તાર્કિક અને જાણકાર નિર્ણયો લેવા સક્ષમ બનાવ્યા છે.
- દંડ અને સજાની જોગવાઈ સાથે કડક નિયમો ગ્રાહકો માટે છેડછાડની યુક્તિઓ સામે ઢાલ તરીકે કામ કરશે. તે ગ્રાહકોને મુખ્ય લાભો આપવા અને સમગ્ર ગ્રાહક ફરિયાદ પદ્ધતિને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.
- વધુમાં, ફરિયાદ દાખલ કરવાની પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે, ગ્રાહક બાબતોના વિભાગે વિશ્વ ગ્રાહક અધિકાર દિવસ 2022ના અવસર પર 'eDaakhil' ની પહેલ રજૂ કરી છે, જ્યાં ગ્રાહકો સરળતાથી તેમની ફરિયાદો ઑનલાઇન પ્લેટફોર્મ દ્વારા નોંધણી કરાવી શકે છે.
