ਹੈਦਰਾਬਾਦ: ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਭੁੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਈ ਵਿਗਿਆਨੀ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਓ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦਾ।
ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਯਾਨੀ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਯੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਗ਼ਲਤ ਹਨ।
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਅਧਿਐਨ
ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ, ਯੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖਣ ਵੇਲੇ ਵਧੇਰੇ ਐਕਟਿਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ, ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਯਾਦਾਂ ਸੰਜੋ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਸਮਝ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਆਈ।
ਇਹ ਖੋਜ 20 ਮਾਰਚ 2025 ਨੂੰ ਸਾਇੰਸ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਸਰਚ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਯਾਦ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੋਜਕਰਤਾ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਜ਼ਿਆਦਾ ਐਕਟਿਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਸੰਜੋ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ? ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ "ਇਨਫੈਨਟਾਈਲ ਐਮਨੇਸ਼ੀਆ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਰਿਸਰਚ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।
ਯੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਯੇਲ ਦੇ ਵੂ ਸਾਈ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੇਖਕ ਨਿਕ ਤੁਰਕ-ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਯਾਦਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।"
ਇੰਝ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਟੱਡੀ
ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਲਈ, ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਯਾਦਾਂ (ਖਾਸ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ) ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅਧਿਐਨ ਟੀਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਟ੍ਰਿਸਟਨ ਯੇਟਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ-ਡਾਕਟੋਰਲ ਖੋਜਕਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 4 ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ 2 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਚਿਹਰੇ, ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਤਾਂ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਦਿਖਾਈ।
ਨਿਕ ਟਰਕ-ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਵੇਖੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਉਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੁਬਾਰਾ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਵੀਂ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖੀ ਗਈ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਪੁਰਾਣੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।"
ਇਸ ਖੋਜ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਪੁਰਾਣੀ ਚੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖੀ ਹੈ।
ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਯਾਦਾਂ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ
ਇਸ ਨਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਖੋਜ ਟੀਮ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਗਦੇ ਬੱਚਿਆਂ 'ਤੇ ਫੰਕਸ਼ਨਲ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਰੈਜ਼ੋਨੈਂਸ ਇਮੇਜਿੰਗ (fMRI) ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੌਰਾਨ, ਖੋਜਕਰਤਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਮਾਪ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਈ ਗਈ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੀ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ, ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਗਤੀਵਿਧੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਤਸਵੀਰ ਦੁਬਾਰਾ ਦਿਖਾਈ ਗਈ, ਤਾਂ ਨਵਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਿਪੋਕੈਂਪਸ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਹਿੱਸਾ (ਸਿਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ) ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬਾਲਗਾਂ ਵਿੱਚ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਯਾਦਾਂ ਯਾਨੀ ਉਹ ਖਾਸ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਯਾਦਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਯਾਦਾਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਵੀ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜੋ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
