ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 2014 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਆਯਾਤ-ਨਿਰਭਰ ਫੌਜੀ ਬਲ ਤੋਂ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਉਤਪਾਦਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਭਾਰਤ ਖੇਤਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰੱਖਿਆ ਬਜਟ, ਜੋ ਕਿ 2013-14 ਵਿੱਚ 2,53,346 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਸੀ, 2024-25 ਵਿੱਚ 6,21,940.85 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਮਾਣ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚੋਟੀ ਦੇ 25 ਹਥਿਆਰ ਨਿਰਯਾਤਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 2024-25 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ 23,622 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ (ਲਗਭਗ $2.76 ਬਿਲੀਅਨ) ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕੁੱਲ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ 21,083 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ($2.63 ਬਿਲੀਅਨ) ਤੋਂ 12 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੱਧ ਹੈ।
ਰੱਖਿਆ ਮਾਹਰ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2029 ਤੱਕ 50,000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਟੀਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਸਾਬਤ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸੁਚਾਰੂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਮਾਣ ਕੇਂਦਰ ਬਣਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
"ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ" ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਖਰੀਦ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘਟਾਈ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ
| ਸਾਲ | ਭਾਰਤੀ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ (ਕਰੋੜਾਂ ਵਿੱਚ) |
| 2013-14 | 686 |
| 2014-15 | 1941 |
| 2015-16 | 2059 |
| 2016-17 | 1522 |
| 2017-18 | 4682 |
| 2018-19 | 10746 |
| 2019-20 | 9116 |
| 2020-21 | 8434 |
| 2021-22 | 12814 |
| 2022-23 | 15918 |
| 2023-24 | 21083 |
| 2024-25 | 23622 |
ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਸਥਾਨ
ਭਾਰਤ ਹੁਣ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਣ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਅਰਮੇਨੀਆ 2023-24 ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਰੀਦਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਨੇ ਕੀ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ?
ਆਕਾਸ਼ ਮਿਜ਼ਾਈਲ (SAM), ਐਡਵਾਂਸਡ ਟੋਇਡ ਆਰਟਿਲਰੀ ਗਨ ਸਿਸਟਮ (ATAGS), ਫਾਸਟ ਅਟੈਕ ਕਰਾਫਟ ਅਤੇ ਆਫਸ਼ੋਰ ਪੈਟਰੋਲ ਵੈਸਲ ਵਰਗੇ ਨੇਵਲ ਪਲੇਟਫਾਰਮ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਾਈਟ ਕੰਬੈਟ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ (LCA) ਤੇਜਸ ਅਤੇ ਐਡਵਾਂਸਡ ਲਾਈਟ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ (ALH ਧਰੁਵ) ਵਰਗੇ ਏਅਰੋਸਪੇਸ ਸੰਪਤੀਆਂ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਲੋਬਲ ਆਰਮਜ਼ ਐਕਸਪੋਰਟ
SIPRI (ਸਟਾਕਹੋਮ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪੀਸ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ) 2023 ਰਿਪੋਰਟ (2018-2022 ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਸ਼ਵ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ 1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਵ ਹਥਿਆਰ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਭਾਰਤ ਚੋਟੀ ਦੇ 25 ਹਥਿਆਰ ਨਿਰਯਾਤਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਆਯਾਤਕ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ 2019-23 ਦੌਰਾਨ ਕੁੱਲ ਵਿਸ਼ਵ ਆਯਾਤ ਦਾ 9.8 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਵਰਗੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾ ਕੇ ਇਸ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ
- ਆਯਾਤ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ - ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗ ਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਣਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਜਣ, ਐਵੀਓਨਿਕਸ ਅਤੇ ਸੈਂਸਰਾਂ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਲਈ ਆਯਾਤ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ।
- ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘਾਟ - ਏਆਈ-ਸੰਚਾਲਿਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਹਾਈਪਰਸੋਨਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਸਟੀਲਥ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਸਮੇਤ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਲਈ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪਾੜਾ ਹੈ।
- ਗਲੋਬਲ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਾਬਲਾ - ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ, ਰੂਸ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਵਰਗੇ ਸਥਾਪਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ 10 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਨਿਰਯਾਤਕ (2019-23)
| ਦਰਜਾ | ਦੇਸ਼ | ਵਿਸ਼ਵ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ (2019-23) | ਵਿਸ਼ਵ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ (2014-18) |
| 1 | ਅਮਰੀਕਾ | 42.00% | 34.00% |
| 2 | ਫਰਾਂਸ | 11.00% | 7.20% |
| 3 | ਰੂਸ | 11.00% | 21.00% |
| 4 | ਚੀਨ | 5.80% | 5.90% |
| 5 | ਜਰਮਨੀ | 5.60% | 6.30% |
| 6 | ਇਟਲੀ | 4.30% | 2.20% |
| 7 | ਯੂਕੇ | 3.70% | 4.10% |
| 8 | ਸਪੇਨ | 2.70% | 2.70% |
| 9 | ਇਜ਼ਰਾਈਲ | 2.40% | 3.10% |
| 10 | ਦੱਖਣ ਕੋਰੀਆ | 2.00% | 1.70% |
