महाराष्ट्रात पहिल्यांदाच आढळले प्राचीन हत्तीचे दुर्मीळ जीवाश्म; संशोधक प्रा. चोपणे यांनी केली 9 वर्षे पायपीट

वर्धा-पैनगंगच्या नदीच्या पात्रात लुप्त पावलेल्या दुर्मीळ स्टेगाडॉन हत्तीचे जीवाश्म चंद्रपूर इथल्या भूशास्त्र संशोधक प्रा. सुरेश चोपणे यांनी शोधले आहेत.

चंद्रपूर : जिल्ह्यात प्राचीन इतिहास आणि त्यासंबंधीचा पुरावा देणाऱ्या अनेक गोष्टी आढळून आल्या आहेत. अशातच चंद्रपुरात प्राचीन हत्तीचे जीवाश्म आढळून आले आहेत. वर्धा आणि पैनगंगा नदीच्या संगमस्थळी असलेल्या पात्रात हे जीवाश्म सापडलेत. विशेष म्हणजे महाराष्ट्र राज्यात अशा प्रकारच्या महाकाय हत्तीचे पहिल्यांदाच जीवाश्म आढळले आहेत. यासाठी भूशास्त्र संशोधकांनी सातत्यानं 9 वर्षे संशोधन केलं. या अथक परिश्रमानंतर त्यांना हे जीवाश्म शोधण्यात यश आलं आहे.

चंद्रपुरात 25 हजार वर्षांपूर्वी होते स्टेगोडॉन हत्तीचे वास्तव्य : वर्धा आणि पैनगंगा नदीच्या काठावर आढळलेली ही जीवाश्मे प्लेईस्टोसीन काळातील आणि जवळ जवळ 25 हजार वर्षांपूर्वी विदर्भात वास्तव्य करणाऱ्या स्टेगोडॉन गणेश हत्तीची (Stegodon Ganesa) आहेत. हे जीवाश्म आणि त्याच्या अवशेषांचं आकलन केलं असता, ते लुप्त झालेल्या 'स्टेगाडॉन हत्ती'ची आहेत, असं मत अनेक परदेशी संशोधक तसंच वाडिया इंस्टीट्‌यूट ऑफ हिमालयन जीओलोजीचे निवृत प्राध्यापक आणि संशोधक अविनाश नंदा यांनी व्यक्त केलं आहे. ही हत्तीची प्रजाती 23 ते 26 हजार वर्षांपूर्वी लुप्त झाली असा अंदाज आहे. आजचे आशियायी हत्तीचे हे पूर्वज आहेत. ह्याच ठिकाणी एलेफास नामाडीकस (Elephas Namadicus) या लुप्त झालेल्या हत्ती सदृश्य डोके सुद्‌धा आढळल्यानं याला दुजोरा मिळाला आहे.

महापुरामुळं प्रजाती लुप्त झाल्याची शक्यता : "प्लेईस्टोसीन ह्या हत्तीची प्रजाती 2 लाख ते 11 हजार 700 वर्षांपूर्वीच्या कालखंडात भारतात वास्तव्यास होती. ह्याच काळाच्या शेवटच्या कालखंडात हिमयुग होते. जेव्हा हे हिमयुग वितळले तेव्हा, भारतात प्रचंड प्रमाणात महापूर आले. या महापुरात अनेक प्रजाती वाहून गेल्या. त्याच पुरातील गाळात (अल्लुव्हीयम) अनेक सजीवांचं पुरावे सापडतात. चंद्रपूर जिल्ह्यात सापडलेले हत्ती हे 15 फूट उंचीचे विशाल जीव होते आणि लुप्त झालेल्या स्टेगोडॉन हत्तीची ही जीवाश्मे महाराष्ट्रात प्रथमताच मिळाली आहेत," अशी माहिती संशोधक प्रा . सुरेश चोपणे यांनी दिली. भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण विभागाला दिली माहिती : हे दुर्मीळ जीवाश्म शोधल्यानंतर प्रा. चोपणे यांनी याची माहिती भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण विभागाचे कोलकातास्थित मुख्यालय आणि नागपूर इथल्या कार्यालयाला दिली. तसंच यासाठी मोठ्या तांत्रिक संशोधनाची गरज असून तसं संशोधन करण्यात यावं अशी विनंती त्यांनी केली आहे.

वाळूच्या नमुन्यावरून शोध आणि 9 वर्षे संधोधन : प्रा. चोपणे हे भूशास्त्र संशोधक असून जिल्ह्यातील अनेक ऐतिहासिक गोष्टी शोधून काढण्यात त्यांचं मोलाचं योगदान आहे. 9 वर्षांपूर्वी चंद्रपूर शहरातील एका भूमिगत कोळसा खाणीसाठी वर्धा नदीतून वाळू आणण्यात आली. ही वाळू त्यांच्या निदर्शनात येताच त्यात त्यांना काही हाडांची जीवाश्मे सापडली. ही जीवाश्मे अत्यंत लहान आणि त्रोटक स्वरुपाची होती. त्यांनी विचारपूस केली असता, ही वाळू नांदगाव परिसरातील वर्धा नदीच्या पात्रातून आली असल्याची माहिती प्रा. चोपणे यांना मिळाली. त्यानुसार त्यांचा शोध सुरू झाला. या नदीच्या पात्रात त्यांना आणखी जीवाश्मं आढळून आली. पूर्वी महापुरामुळं अनेक प्रजातींचे जीवाश्म इथं आढळून येतात. त्यामुळं चोपणे यांनी बल्लारपूर तालुक्यापासून वरोरा तालुक्यापर्यंत नदीच्या पात्रांमध्ये शोध घेण्यास सुरुवात केली. हे काम अत्यंत जिकिरीचे असे होते. त्यांना 2020 मध्ये चंद्रपूर तालुक्यात वर्धा आणि पैनगंगा नदी संगमाच्या स्थानावर जीवाश्मे आढळून आली. इथं सर्व्हेक्षण सुरू असतानाच 2021 मध्ये वरोरा तालुक्यातील वर्धा नदीपात्रात भागात विशालकाय 'येलिफास नामाडिकस' सदृश्य हत्तीचे जीवाश्म आढळून आले. यानंतर त्यांनी आणखी सखोल संशोधन केलं असता जुगाद या गावाजवळ वर्धा आणि पैनगंगा नदीच्या संगमस्थळी असलेल्या पात्रात हत्तीची मोठी जीवाश्मे आढळून आली. यामध्ये हत्तीच्या मांडीची हाडे, चर्वण करणारे दात (Molar) आणि डोक्याची कवटी, छातीच्या पिंजऱ्याची हाडे अश्या अवयवांचा समावेश आहे. हस्तिदंत मिळाला नसला तरी, त्या जीवाश्माचा तुकडा मिळाला आहे. मागील दोन-तीन दशकापासून ही जीवाश्मे नदीच्या पुरामुळं वाहून गेल्यामुळं महत्वाचे पुरावे नष्ट झाले आहेत. परंतु, अजूनही काही ठिकाणी त्यांची जीवाश्मे जमिनीत दडलेली आहेत, सविस्तर उत्खननात ती बाहेर येऊ शकतात. महाराष्ट्रात सिंधुदुर्ग, पुणे आणि सोलापूर जिल्ह्यात काही ठिकाणी तसंच तेलंगणा राज्यामध्ये आशियायी हत्तीची जीवाश्मे मिळाली आहेत. परंतु, स्टेगाडॉन हत्तीची जीवाश्मे मिळण्याची ही महाराष्ट्रातील पहिलीच घटना आहे.


हेही वाचा :