रांची : Birsa Munda Jayanti झारखंड भूमीनं आपल्या भूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी आणि संरक्षणासाठी आपल्या प्राणांची आहुती देणाऱ्या अनेक पुत्रांना जन्म दिला. या क्रांतिकारकांच्या शौर्याने ब्रिटिश राज्यकर्ते हादरले. या क्रांतिकारकांनी तरुण वयात देशासाठी बलिदान दिले असले तरी त्यांनी आदिवासींच्या स्वातंत्र्य आणि हक्कासाठी पेटवलेली मशाल युगानुयुगे तेवत राहणार आहे. त्यापैकी भगवान बिरसा मुंडा आहेत.

15 नोव्हेंबर 1875 रोजी खुंटी जिल्ह्यातील उलिहाटू गावात राहणाऱ्या सुगना मुंडा आणि कर्मी मुंडा यांना रत्न नावाचा मुलगा झाला. पालकांनी त्यांच्या मुलाचे नाव बिरसा ठेवले. बिरसा हे आदिवासी वातावरणात वाढले. त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण ग्रामीण वातावरणात झाले. यानंतर बिरसा मुंडा चाईबासा येथे गेले, जिथे त्यांनी मिशनरी स्कूलमधून शिक्षण पूर्ण केले. विद्यार्थीदशेत असतानाही इंग्रज राज्यकर्त्यांकडून आपल्या समाजावर होत असलेल्या अत्याचारांची त्यांना काळजी वाटत होती. शेवटी त्यांनी आपल्या समाजाच्या भल्यासाठी लोकांना इंग्रजांपासून मुक्त करण्याचा निर्णय घेतला. त्याच काळात, 1894 मध्ये छोटानागपूरमध्ये भीषण दुष्काळ आणि महामारी पसरली. त्यावेळी तरुण बिरसा मुंडा यांनी लोकांची मनापासून सेवा केली.

महान क्रांतिकारक : बिरसा मुंडा यांची गणना महान क्रांतिकारक आणि देशभक्तांमध्ये केली जाते. बिरसा मुंडा हे भारतीय इतिहासातील एक असे महानायक होते ज्यांनी आपल्या क्रांतिकारी विचाराने केवळ झारखंडच नव्हे तर देशात राहणाऱ्या आदिवासी समाजाची परिस्थिती आणि दिशा बदलून नव्या सामाजिक आणि राजकीय युगाचा पाया घातला. ब्रिटीश सरकारच्या काळ्या कायद्यांना आव्हान देऊन रानटी ब्रिटीश साम्राज्य संपुष्टात आणले. बिरसा मुंडा यांनी आदिवासींचा आर्थिक स्तर सुधारण्यासाठी आणि आदिवासी समाजाला जमीनदारांच्या आर्थिक शोषणातून मुक्त करण्याच्या दिशेने पावले उचलली. बिरसा मुंडा यांनी आदिवासींमध्ये सामाजिक स्तरावर चेतना निर्माण केली. तेव्हा आर्थिक स्तरावर सर्व आदिवासी शोषणाविरुद्ध संघटित होऊ लागले. आदिवासींना राजकीय पातळीवर संघटित केल्यानं या समाजात चैतन्याची ठिणगी पेटली. त्‍यामुळे स्‍वातंत्र्य संग्रामात तो पेटायला वेळ लागला नाही. आदिवासींना त्यांच्या राजकीय हक्कांची जाणीव झाली. त्यांनी ब्रिटिशांविरुद्ध व्यापक चळवळ सुरू केली.

सक्तीच्या मजुरीच्या विरोधात चळवळ: 1894 मध्ये बिरसा मुंडा यांनी त्यांच्या नेतृत्वाची जबाबदारी स्वीकारली. सक्तीच्या मजुरीच्या विरोधात आदिवासींनी जोरदार आंदोलन सुरू केले. करमाफीसाठी इंग्रजांविरुद्ध आंदोलन सुरू केले. त्यामुळे जमीनदारांच्या घरापासून शेतापर्यंतची कामे ठप्प झाली. सामाजिक स्तरावर आदिवासींच्या या प्रबोधनाने जमीनदारांना आणि तत्कालीन ब्रिटिश राजवटीला घाबरवले. यासोबतच समाजात नवचैतन्य जागृत झाल्यामुळे दिखाऊपणा करणारेही अडचणीत आले. भगवान बिरसा मुंडा यांच्या सामाजिक मोहिमेमुळे ब्रिटिश सरकार घाबरले आणि त्यांनी त्यांचे आंदोलन दडपण्याचा प्रयत्न केला. त्यावेळी बिरसा मुंडा यांना पकडण्यासाठी इंग्रजांनी 500 रुपयांचे बक्षीस ठेवले होते. याशिवाय बिरसा मुंडा यांच्याबद्दल जो कोणी सांगेल तो करमुक्त होईल आणि त्याला जमीन भाडेतत्त्वावर दिली जाईल, असे आमिषही लोकांना देण्यात आले.

2 वर्षे तुरुंगवास- 22 ऑगस्ट 1895 रोजी बिरसा मुंडा यांना ब्रिटिशांनी अटक केली. त्यांना 2 वर्षे सश्रम कारावास आणि 50 रुपये दंड ठोठावण्यात आला. सुमारे अडीच वर्षांनी हजारीबाग कारागृहात सुटका करण्यात आल्यानं जनआंदोलनात सहभागी झाले. 1897 ते 1900 या काळात मुंडा समाज आणि ब्रिटिश सैनिक यांच्यात सतत युद्ध सुरू होते. बिरसा मुंडा आणि त्यांच्या समर्थकांनी ब्रिटिश सैन्याचा पराभव केला. ऑगस्ट 1897 मध्ये, बिरसा मुंडा आणि त्यांच्या 400 सैनिकांनी, धनुष्य आणि बाणांसह, खुंटी पोलीस स्टेशनवर हल्ला केला.

बिरसा मुंडाची अटक : १८९८ मध्ये टांगा नदीच्या काठावर ब्रिटिश सैन्य आणि मुंडा यांच्यात लढाई झाली. ज्यामध्ये ब्रिटीश सैन्याचा पराभव झाला पण नंतर त्या भागातील अनेक आदिवासी नेत्यांना अटक करण्यात आली. जानेवारी 1900 बिरसा मुंडा डोंबाडी टेकडीवर जाहीर सभेला संबोधित करत होते. दरम्यान, ब्रिटिश सैनिकांनी हल्ला केला, या संघर्षात मोठ्या संख्येने महिला आणि मुले मारली गेली. पुढे बिरसा मुंडा यांच्या अनेक शिष्यांना अटकही झाली. 3 मार्च 1900 रोजी ब्रिटीश सैन्याने बिरसा मुंडा यांना चक्रधरपूर येथून अटक केली. यानंतर त्याला रांची तुरुंगात आणण्यात आले. रांची तुरुंगात येत असताना तो खूप आजारी पडला आणि त्याला रक्ताच्या उलट्या होऊ लागल्या. या आजारामुळे बिरसा मुंडा यांनी 9 जून 1900 रोजी रांची तुरुंगात अखेरचा श्वास घेतला.

आदिवासी समाज अंधश्रद्धेच्या विळख्यात- बिरसा मुंडा, आदिवासींचे महान नेते यांनी 19 व्या शतकात आपल्या क्रांतिकारी आणि सामाजिक सुधारणा कार्याद्वारे आदिवासी समाजाची स्थिती आणि दिशा बदलली. झारखंडमध्ये त्यांना धरती आबा म्हटले जाते. तारुण्यात अंधश्रद्धा, सामाजिक चालीरीती आणि ब्रिटिश राजवट यांचा त्यांच्या मनावर खोलवर परिणाम झाला. बिरसा मुंडा यांना आचरणाच्या पातळीवर आदिवासी समाज अंधश्रद्धेच्या विळख्यात अडकत चालला आहे, असे वाटले. धर्माच्या बाबतीत आदिवासी कधी धर्मप्रचारकांच्या मोहात पडतात तर कधी फसवणूक करणाऱ्यांना देव मानतात. आदिवासी समाजाला अंधश्रद्धेच्या तावडीतून मुक्त करण्यासाठी त्यांनी स्वच्छता आणि संस्काराचे धडे दिले. त्यांना शिक्षणाचे महत्त्व पटवून दिले.

बिरसैतची सुरुवात : भगवान बिरसा मुंडा यांनी दाखवलेल्या मार्गाला बिरसैत असे म्हणतात. आजही त्यांचे शिष्य हा धर्म पाळतात. मुंडा आदिवासींचे दैवत म्हणून बिरसाची पूजा केली जाते. त्यांचे संपूर्ण आयुष्य आदिवासी समाजाच्या उन्नतीसाठी समर्पित होते. त्यांनी आदिवासींना इंग्रजांविरुद्ध आंदोलन करण्याची प्रेरणाही दिली. बिरसा मुंडा हे पुरोगामी विचारवंत आणि सुधारणावादी नेते होते.

हेही वाचा :

1. International Day of Non-Violence : आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन का साजरा केला जातो , महात्मा गांधींशी काय आहे संबंध, जाणून घ्या...
2. Sardar Vallabhbhai Patel birth anniversary : सरदार वल्लभभाई पटेल जयंती; जाणून घ्या ते कसे झाले सरदार आणि लोहपुरूष
3. Lokmanya Tilak birth anniversary 2023 : थोर क्रांतीकारक लोकमान्य टिळक जयंती 2023; जाणून घ्या इतिहास