મધ્યપ્રદેશ : મહાકાલ મંદિરના મહિમાનો ઈતિહાસ (History Of Mahakal Temple) ઘણો જૂનો છે, એવું કહેવાય છે કે, આ મહાન મંદિરની સ્થાપના દ્વાપર યુગ પહેલા થઈ હતી. આટલું જ નહીં, ભારતમાં અલગ-અલગ દિશામાં સ્થાપિત 12 જ્યોતિર્લિંગોમાંના એક મહાકાલ મંદિરનો ઈતિહાસ મુઘલ કાળથી ઘણી વખત તૂટી પડવાની કહાની જણાવે છે. મંદિર ભલે અનેકવાર તુટ્યું અને બંધાયું, પરંતુ ભક્તોની આસ્થામાં ક્યારેય ઘટાડો થયો નહીં. તેમજ દરેક જીર્ણોદ્ધાર સાથે તેમનો દેખાવ વધુ ભવ્ય (Mahakal Became More Grand) બન્યો. ચાલો જાણીએ મહાકાલની મહાન કથા. (મહાકાલ વધુ ભવ્ય બન્યો)

એકલું દક્ષિણમુખી જ્યોતિર્લિંગ : દેશભરના 12 જ્યોતિર્લિંગોમાં ઉજ્જૈનનું એક જ મહાકાલ મંદિ (Mahakal Temple In Ujjain) છે જે દક્ષિણમુખી છે, જૂના મંદિર અને હાલના મંદિરમાં તફાવત છે. મુઘલ શાસન એટલે કે 11મી સદીમાં ગઝનીના સેનાપતિ અને 13મી સદીમાં દિલ્હીના શાસક ઈલ્તુમિશે આ મંદિરને સંપૂર્ણ રીતે તોડી પાડ્યું હતું, ત્યાર બાદ ઘણા ભારતીય રાજાઓએ મહાકાલના પ્રતાપને કારણે તેને ફરીથી અને પહેલા કરતા વધુ સુંદર બનાવ્યું હતું. હવે 2022 માં વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને મધ્યપ્રદેશની શિવરાજ સરકારના પ્રયાસોથી, ત્રિપુરારીનું આ મહાન મંદિર સંપૂર્ણ રીતે પુનર્જીવિત થઈ ગયું છે, તેની અલૌકિક છાયા અને ભવ્યતા એટલી દિવ્ય બની ગઈ છે કે' દર્શકો તેની દૃષ્ટિ ગુમાવતા નથી. વડાપ્રધાન મોદીએ હવે મહાકાલ લોકને બહુ મોટો બનાવ્યો છે, હવે મંદિર 2.8 હેક્ટરથી વધીને 47 હેક્ટર થઈ ગયું છે. તે કાશીના કોરિડોર કરતા લગભગ 9 ગણો મોટો છે, આજે મંગળવારે વડાપ્રધાન મોદી આ મહાકાલ લોકને સમર્પિત કરવાની સાથે દેશને સમર્પિત કરશે.

મહાકાલ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર ક્યારે થયો હતો : પુરાતત્વ વિભાગના નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર, મુઘલોએ આ મંદિરને તોડી પાડવાનો ઘણી વખત પ્રયાસ કર્યો હતો, પરંતુ દરેક વખતે તેમાંથી મહાકાલનું નવું અને ભવ્ય સ્વરૂપ બહાર આવ્યું હતું. જ્યારે પણ મુસ્લિમ શાસકો દ્વારા મંદિર પર હુમલો કરવામાં આવ્યો અને તેનો નાશ કરવામાં આવ્યો, ત્યારે ઘણા રાજાઓ આગળ આવ્યા અને તેનું પુનઃનિર્માણ કરાવ્યું. પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર મહાકાલ મંદિરની (Mahakal Temple In Ujjain) સ્થાપના દ્વાપર યુગ પહેલા થઈ હતી. એવું કહેવાય છે કે, જ્યારે ભગવાન કૃષ્ણ ઉજ્જૈનમાં શિક્ષણ મેળવવા આવ્યા ત્યારે તેમણે મહાકાલ સ્તોત્ર ગાયું અને અહીંથી ગોસ્વામી તુલસીદાસે મહાકાલ મંદિરનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.

ભવ્ય બાંધકામ રાજા ભોજ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું : મહાકાલ મંદિરનું વિગતવાર વર્ણન બાણ ભટ્ટની સાતમી સદીની કાદમ્બિનીમાં જોવા મળે છે. 11મી સદીમાં રાજા ભોજે મહાકાલ મંદિર સહિત અનેક મંદિરોનું નિર્માણ કર્યું હતું. તેમણે મહાકાલ મંદિરના શિખરને વધુ ઉંચો કર્યો હતો. મહાકાલ ઉત્સવ છઠ્ઠી સદીમાં બુદ્ધ રાજા ચંદ્રપ્રદ્યોતના સમયમાં યોજાયો હતો, જેનો અર્થ છે કે તે સમયે પણ મહાકાલ ઉત્સવ ઉજવવામાં આવતો હતો. તેનો ઉલ્લેખ બાન ભટ્ટે તેમના શિલાલેખમાં કર્યો હતો.

ક્યારે મહાકાલ મંદિર પર હુમલો થયો હતો : જો આપણે ઈતિહાસના પાનાઓમાં જોઈએ તો, ઉજ્જૈન પર 1107 થી 1728 એડી સુધી યમનનું શાસન હતું, તેમના શાસન દરમિયાન હિન્દુઓની 4500 વર્ષની પ્રાચીન ધાર્મિક પરંપરાઓ અને માન્યતાઓને તોડવાનો અને નાશ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો. 11મી સદીમાં ગઝનીના સેનાપતિએ મંદિરને નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું, ત્યારબાદ 1234માં દિલ્હીના શાસક ઇલ્તુત્મિશએ મહાકાલ મંદિર પર હુમલો કરીને તેને મારી નાખ્યું હતું. તેણે મંદિરનો પણ નાશ કર્યો હતો, તેનો ઉલ્લેખ ખુદ મુસ્લિમ ઈતિહાસકારોએ પોતાના પુસ્તકમાં કર્યો છે. ધારના રાજા દેપાલદેવ હુમલાને રોકવા માટે નીકળ્યા હતા, પરંતુ તે ઉજ્જૈન પહોંચે તે પહેલા જ ઇલ્તુત્મિશે મંદિર તોડી નાખ્યું હતું. આ પછી દેપાલદેવે મંદિરનું પુનઃનિર્માણ કરાવ્યું.

મરાઠા રાજાઓએ માલવા પર આક્રમણ કર્યું : મરાઠા રાજાઓએ માલવા પર આક્રમણ કર્યું અને 22 નવેમ્બર 1728ના રોજ તેમની સત્તા સ્થાપી. આ પછી ઉજ્જૈનની ખોવાયેલી ભવ્યતા ફરી પાછી આવી. 1731 થી 1809 સુધી, આ શહેર માલવાની રાજધાની રહ્યું. મરાઠાઓના શાસન દરમિયાન ઉજ્જૈનમાં 2 મહત્વપૂર્ણ ઘટનાઓ બની હતી, જેમાંથી પ્રથમ- મહાકાલેશ્વર જ્યોતિર્લિંગને ફરીથી પવિત્ર કરવામાં આવ્યું હતું. બીજું- સિંહસ્થ પર્વ કુંભ શિપ્રા નદીના કિનારે શરૂ થયો હતો. ગ્વાલિયરના સિંધિયા રાજવંશના સ્થાપક મહારાજા રાણોજી સિંધિયા દ્વારા મંદિરનું પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં તેમની પ્રેરણાથી અહીં ફરીથી સિંહસ્થ સમાગમનો પ્રારંભ થયો હતો.

500 વર્ષ સુધી ખંડેરોમાં મહાકાલની કરવામાં આવી હતી પૂજા : ઈતિહાસકારોના મતે લગભગ 500 વર્ષ સુધી મંદિરના ખંડેરમાં મહાકાલના જ્યોતિર્લિંગની પૂજા કરવામાં આવી હતી, જ્યારે ગ્વાલિયર-માલવાના તત્કાલીન સુબેદાર અને સિંધિયા વંશના સ્થાપક રાણોજી સિંધિયા, મરાઠા સામ્રાજ્યના વિસ્તરણ માટે નીકળ્યા. બંગાળને જીતવાના માર્ગમાં જ્યારે તેમણે ઉજ્જૈન ખાતે રોક લગાવી, ત્યારે મહાકાલ મંદિરની દુર્દશા જોઈને સ્તબ્ધ થઈ ગયા હતા. તેમણે તેમના અધિકારીઓ અને ઉજ્જૈનના વેપારીઓને આદેશ આપ્યો કે મહાકાલ મહારાજ બંગાળના વિજયમાંથી પાછા ન આવે ત્યાં સુધી તેમના માટે એક ભવ્ય મંદિર બનાવવામાં આવે. રાજમાતા વિજયરાજે સિંધિયાએ તેમની આત્મકથા 'રાજપથ સે લોકપથ પર'માં લખ્યું છે કે, જ્યારે રાણોજી પોતાનો સંકલ્પ પૂરો કરીને ઉજ્જૈન પરત પહોંચ્યા ત્યારે તેમણે નવા બનેલા મંદિરમાં મહાકાલની પૂજા કરી હતી. આ પછી રાણોજીએ પણ સિંહસ્થ પ્રસંગ શરૂ કર્યો, જે 500 વર્ષથી બંધ હતો.

જલ સમાધિમાં 500 વર્ષ સુધી રહેતા મહારાજાધિરાજ મહાકાલ : ભારતીય ઈતિહાસના તે અંધકાર યુગમાં દિલ્હીના સુલતાન ઈલ્તુત્મિશે ફરી એકવાર ઉજ્જૈન પરના હુમલા દરમિયાન મહાકાલ મંદિરને તોડી પાડ્યું હતું, તે સમયે પૂજારીઓએ મહાકાલ જ્યોતિર્લિંગને પૂલમાં સંતાડી દીધું હતું. આ પછી ઔરંગઝેબે મંદિરના ખંડેર પર મસ્જિદ બનાવી હતી. રાણોજી સિંધિયાએ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ અને જ્યોતિર્લિંગની પુનઃસ્થાપના કરતા પહેલા તે મસ્જિદને તોડી પાડી હતી. બંગાળની જીત અને મહાકાલ મંદિરની પુનઃસ્થાપના અને જ્યાં તેમની સમાધિ બાંધવામાં આવી હતી ત્યાં સિંહસ્થની પુનઃસ્થાપના પછી વિજય યાત્રામાંથી પરત ફરતી વખતે રાણોજીનું શુજલપુરમાં અવસાન થયું. સમાધિ પરની તેમની કીર્તિગાથા પણ મરાઠીમાં કોતરવામાં આવી છે. શુજલપુરમાં રાણોજી સિંધિયાની સમાધિ આજે પણ છે. (મહારાજાધિરાજ મહાકાલ જલ સમાધિમાં 500 વર્ષ જીવ્યા)