આધુનિક માણસ ફક્ત એક સામાજિક જીવ જ નથી, રાજકીય જીવ પણ છે. ચોક્કસ ક્ષેત્રમાં સમાજ તરીકે જીવતા, તેમણે જીવનને નિયંત્રિત કરવા માટે એક સિસ્ટમ ડિઝાઇન બનાવી જેને રાજ્ય કહેવામાં આવે છે.
રાજ્ય સરકારે સરકારની એક વ્યવસ્થાની રચના કરી. બંધારણીય, કારોબારી, ન્યાયિક પ્રણાલી, સત્તા, કાર્યો, નાગરિકોના અધિકાર અને લોકશાહી સરકારોની જવાબદારીઓ, આ તમામનો બંધારણમાં સમાવેશ છે. તે દેશનો સર્વોચ્ચ વટહુકમ છે. બંધારણ શાસક અને શાસન કરનારા વચ્ચેના સંબંધોને નિયંત્રિત કરે છે. બંધારણીય અખંડિતતા એ લોકશાહીનો પાયાનો છે. બંધારણ એ રાજ્યના હાડપિંજર માળખા જેવું છે.
મુખ્ય ઉદેશોઃ
લોકશાહીમાં નાગરિકો શાસક અને શાસન કરનારા હોય છે. તે કિસ્સામાં, સરકારને નિયમન માટે બંધારણની જરૂર છે? જવાબ છે- 'હા',. બંધારણ એ નીચેના મુખ્ય ઉદ્દેશોને પૂર્ણ કરવા માટેનું એક યોગ્ય સાધન છેઃ
- સરકારી સતાને મર્યાદિત કરવી
- શક્તિના દુરુપયોગથી સામાન્ય નાગરિકને બચાવવા
- વર્તમાન અને ભાવિ પેઢીને અણધારી આફતથી બચાવવા
- સમાજની સ્થાપના કરવા માટે
આ લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવા માટે બંધારણમાં ચોક્કસ સલામતી ઘડવામાં આવી છે અને જે આ મુજબ છેઃ
ભારતનું બંધારણ મૂળભૂત અધિકારો અને નાગરિક સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ કરે છે અને સરકારી સત્તાને પ્રતિબંધિત કરે છે. માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતો રાજ્યને સામાજિક અને આર્થિક ન્યાય પ્રાપ્ત કરવા માટે આદેશ આપે છે. બંધારણમાં સમાવિષ્ટ ધર્મની સ્વતંત્રતાનો અધિકાર ધાર્મિક લઘુમતીઓને સુરક્ષાની ભાવનાની ખાતરી આપે છે. ધર્મનિરપેક્ષતા ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક બાબતોમાં સરકારી દખલ અટકાવે છે. બંધારણનો આર્ટિકલ 17 અસ્પૃશ્યતાની જૂની પદ્ધતિને પ્રતિબંધિત કરે છે.
અર્ધ સંઘવાદઃ
યુ.એસ.ના બંધારણએ ભારતના બંધારણને પ્રભાવિત કર્યું હોવા છતાં આપણા બંધારણીય નિર્માતાઓએ અર્ધ-સંઘીય પ્રણાલીની તરફેણ કરી છે. ભારતીય ઉપખંડની ધાર્મિક આધારો અને ઇશાન ક્ષેત્રના લોકોના અલગાવવાદી વલણથી છૂટા પડવાથી એક અલગ બંધારણીય વ્યવસ્થાને પ્રોત્સાહન મળ્યું. અર્ધ-સંઘીય સરકાર સિસ્ટમ કેન્દ્રની મજબુત સરકાર અને વિવિધ રાજ્ય સરકારોનો સમાવેશ થાય છે, જે ફેડરલ સેટિંગમાં કેન્દ્ર સરકારના સહયોગથી કામ કરે છે.
સંસદીય સરકારઃ
આપણા બંધારણીય નિર્માતાઓએ રાષ્ટ્રપતિ અને સંસદીય પ્રણાલીની યોગ્યતાની કાળજીપૂર્વક તપાસ કરી અને ભારતના લોકો માટે સંસદીય સરકારની પસંદગી કરી. દેશના જુદા-જુદા ભાગો અને વિભાગો માટે શાસન અને જવાબદારીઓમાં યોગ્ય સ્થાન આપી રાષ્ટ્રપતિ પ્રણાલીમાં ઉદ્ભવતા સત્તાના કેન્દ્રિયકરણને ટાળે છે.
શું આકાંક્ષાઓ પુરી થાય છે?
શું આપણું બંધારણે છેલ્લા 70 વર્ષોમાં સરેરાશ નાગરિકની આકાંક્ષાઓને પહોંચી વળવા કામ કર્યું છે? જવાબ છે: હા અને ના. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી સ્વતંત્રતા મેળવનારા ઘણા દેશો લોકશાહીથી એકધારીવાદ તરફ વળ્યા છે. યુગોસ્લાવિયા, સોવિયત સંઘ અને સુદાન જેવા દેશો તૂટી ગયા છે. લોકશાહી દેશ તરીકે ભારતની સફળ સાતત્ય અને તેના પ્રાદેશિક અખંડિતતાના મુખ્ય કારણો આપણા બંધારણમાં સમાવિષ્ટ તપાસ અને સંતુલન છે. આપણા દેશે રાષ્ટ્રોની કોમિટિમાં પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું છે, પરંતુ સામાન્ય લોકોનું જીવન હજી આરામદાયક નથી તેવા દુઃખ સાથે સહમત થવું જોઈએ. દિવસેને દિવસે નૈતિક મૂલ્યોમાં ઘટાડો, પ્રાદેશિક, ભાષાકીય અને સાંપ્રદાયિક તફાવતો, ગુનાહિત રાજકારણ- આ તમામ અને રાજકીય પક્ષોની તકવાદ જેવી વૃત્તિઓ એ શંકા ઉપજાવે છે કે, શું આ તે જ દેશ છે કે જેનું ગાંધીજીએ સપનું જોયું હતું? આ માટે આપણે બધા જવાબદાર છીએ. વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રૂપે બધા વિભાગો તેમની જવાબદારીઓ નિભાવવામાં નિષ્ફળ રહ્યા છે. તેઓ પોતાની નિષ્ફળતાઓને છુપાવવા માટે બંધારણની તરફ ઇશારો કરી રહ્યા છે. રાષ્ટ્રીય અખંડિતતા, સમાનતા અને પ્રગતિ જાળવવાની જવાબદારી આપણી સૌની છે.
