SITE પ્રોગ્રામના 50 વર્ષ: ગુજરાતમાં ગ્રામીણ વિકાસ અને શિક્ષણની ક્રાંતિ

અમદાવાદ: આજે, 1 ઑગસ્ટ 2025ના રોજ, ભારતમાં ટેલિવિઝનના આગમનમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવનારા સેટેલાઇટ ઇન્સ્ટ્રક્શનલ ટેલિવિઝન એક્સપેરિમેન્ટ (SITE) કાર્યક્રમને 50 વર્ષ પૂર્ણ થયા છે. 1975માં શરૂ થયેલા આ કાર્યક્રમે ગુજરાતના છેવાડાના ગામડાઓ સુધી શિક્ષણ, કૃષિ, પશુપાલન અને આરોગ્ય જેવા ક્ષેત્રોમાં માહિતી પહોંચાડી, ગ્રામીણ વિકાસમાં ક્રાંતિકારી ફેરફારો લાવ્યા.

SITE શું છે?

SITE (Satellite Instructional Television Experiment) એ 1975-76 દરમિયાન ભારત સરકાર અને NASAના સહયોગથી શરૂ કરાયેલો એક પ્રયોગાત્મક કાર્યક્રમ હતો. આ કાર્યક્રમનો મુખ્ય હેતુ ઉપગ્રહ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં શિક્ષણ અને માહિતી પહોંચાડવાનો હતો. ATS-6 ઉપગ્રહની મદદથી ગુજરાત, રાજસ્થાન, બિહાર, ઓડિશા, મધ્યપ્રદેશ અને કર્ણાટકના 2,400 ગામડાઓમાં આ કાર્યક્રમ અમલમાં મૂકાયો. ગુજરાતમાં ખાસ કરીને ખેડા જિલ્લામાં આ પ્રોગ્રામે શિક્ષણ, ખેતી, આરોગ્ય અને સામાજિક જાગૃતિના કાર્યક્રમો ટેલિવિઝન દ્વારા પ્રસારિત કરી અદ્ભુત પરિણામો હાંસલ કર્યા.

SITE પ્રોગ્રામના 50 વર્ષ: ગુજરાતમાં ગ્રામીણ વિકાસ અને શિક્ષણની ક્રાંતિ (ETV Bharat Gujarat)

SITEના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો:

• ગ્રામીણ લોકોને શિક્ષણ અને જ્ઞાન પહોંચાડવું.
• ખેતી, આરોગ્ય, પોષણ અને પરિવાર નિયોજન જેવા વિષયો પર જાગૃતિ લાવવી.
• ટેલિવિઝન દ્વારા ગામડાઓને આધુનિક ટેકનોલોજી સાથે જોડવું.

ગુજરાતમાં, ખાસ કરીને ખેડા જિલ્લામાં, આ કાર્યક્રમે ખેડૂતોને આધુનિક ખેતી પદ્ધતિઓ, ડેરી ઉદ્યોગ (અમૂલ મોડેલ) અને આરોગ્ય જાગૃતિની માહિતી પૂરી પાડી. આ કાર્યક્રમ 1 ઓગસ્ટ 1975થી 31 જુલાઈ 1976 સુધી ચાલ્યો, પરંતુ તેની અસર લાંબા ગાળે જોવા મળી. આ પ્રોગ્રામે ખેડા કમ્યુનિકેશન પ્રોજેક્ટ તરીકે આગળ વધીને ભારતના ગ્રામીણ ટેલિવિઝન પ્રસારણનો પાયો નાખ્યો.

SITEની મુખ્ય સિદ્ધિઓ:

• ગામડાઓમાં ટેલિવિઝન સેટ લગાવી શૈક્ષણિક અને માહિતીપ્રદ કાર્યક્રમો પ્રસારિત કરવામાં આવ્યા.
• ખેડૂતોને આધુનિક ખેતી પદ્ધતિઓ અને ડેરી ઉદ્યોગ દ્વારા આર્થિક ઉન્નતિ મળી.
• મહિલાઓ અને બાળકોમાં શિક્ષણ, આરોગ્ય અને પોષણની જાગૃતિ વધી.
• ઉપગ્રહ ટેકનોલોજીના પ્રચારથી દૂરદર્શનનો વિસ્તાર થયો, જેણે ગ્રામીણ લોકોના જીવનમાં સામાજિક-આર્થિક સુધારો કર્યો.

SITE કાર્યક્રમ ભારતના ગ્રામીણ વિકાસ અને શિક્ષણમાં એક મહત્વનું પગલું હતું. ગુજરાતમાં, ખાસ કરીને ખેડા જિલ્લામાં, આ કાર્યક્રમે શિક્ષણ, ખેતી, આરોગ્ય અને સામાજિક જાગૃતિમાં નોંધપાત્ર સુધારો કર્યો. આજે, 50 વર્ષ પછી, SITEનો વારસો દૂરદર્શન અને ડિજિટલ ભારતના રૂપમાં જોવા મળે છે, જે ગ્રામીણ લોકોના જીવનને વધુ સારું બનાવવામાં મદદ કરે છે.

નિષ્ણાતોના મંતવ્યો:

સુભાષ આર. જોશી (ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર, DECU-ISRO, અમદાવાદ):

“ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈનું સપનું હતું કે ટેકનોલોજી, ખાસ કરીને ઉપગ્રહનો ઉપયોગ, વિકાસ અને શિક્ષણ માટે થાય. SITE કાર્યક્રમ ખૂબ સફળ રહ્યો અને આજે પણ તેનું મહત્વ અકબંધ છે.”

બી.એસ. ભાટિયા (ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર, DECU-ISRO, અમદાવાદ):

“SITE ડૉ. સારાભાઈનું વિઝન હતું. જ્યારે દેશમાં માત્ર દિલ્લીમાં એક ટેલિવિઝન સ્ટેશન હતું, ત્યારે આખા દેશમાં ટેલિવિઝન પહોંચાડવું એક મોટો પડકાર હતો. SITEએ આ પડકારોને પહોંચી વળીને બ્રોડકાસ્ટિંગ સેક્ટરમાં ક્રાંતિ લાવી.”

ધીરેન અવાસિયા (ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર, EMRC, ગુજરાત યુનિવર્સિટી):

“50 વર્ષ પહેલાં વિક્રમ સારાભાઈએ ઉપગ્રહ દ્વારા શિક્ષણ અને કૃષિના કાર્યક્રમોનું સપનું જોયું હતું. ‘વાત તમારી’ જેવા કાર્યક્રમો દ્વારા ટેલિવિઝનને દ્વિમાર્ગી સંચારનું માધ્યમ બનાવવામાં આવ્યું, જે આજે એક વટવૃક્ષ બની ગયું છે.”

ડૉ. સોનલ પંડયા (વિભાગીય વડા, પત્રકારત્વ વિભાગ, ગુજરાત યુનિવર્સિટી):

“વિકાસશીલ દેશોમાં કોમ્યુનિકેશન ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ માનવ વિકાસ માટે થયો હોય તેવા દૃષ્ટાંતો બહુ ઓછા છે. SITEએ છેવાડાના માણસના જીવનમાં પરિવર્તન લાવ્યું. આજે આપણે તેના 50 વર્ષની ઉજવણી કરી રહ્યા છીએ, જેથી નવી પેઢીને ટેલિવિઝનના વિકાસલક્ષી ઉપયોગનો ખ્યાલ આવે.”

આ પણ વાંચો:

• ઇડરના વિરમજી રબારી હત્યાકાંડમાં 16 વર્ષ બાદ ન્યાય: છ આરોપીઓને આજીવન કેદ
• માણસ જેવો શ્વાન, માણસ જેવો વિયોગ: કડીમાં જાફરની અનોખી અંતિમયાત્રા