নতুন দিল্লী : পহলগাম সন্ত্ৰাসবাদী আক্ৰমণ আৰু অপাৰেশ্যন সেন্দূৰৰ জৰিয়তে ভাৰতৰ প্ৰত্যুত্তৰৰ পিছত ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত উত্তেজনা অব্যাহত থকাৰ সময়তে চীনে এক সাহসী ঘোষণাৰে হস্তক্ষেপ কৰিছে । সেয়া হৈছে পাকিস্তানৰ খাইবাৰ পখতুনখোৱা প্ৰদেশৰ এটা ডাঙৰ বান্ধ মহমণ্ড জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্প (Mohmand Dam project) নিৰ্মাণৰ কাম চীনে ত্বৰান্বিত কৰিব ।
ভাৰতে কেইবা দশক পুৰণি সিন্ধু জলচুক্তি (Indus Waters Treaty, IWT) স্থগিত ৰখাৰ সিদ্ধান্তৰ পিছতে এই ঘোষণা কৰা হৈছে, যিয়ে আঞ্চলিক জল ৰাজনীতি আৰু ত্ৰিপাক্ষিক সম্পৰ্কৰ এক নতুন আৰু অনিশ্চিত অধ্যায়ৰ সূচনা কৰিছে । আৰু ইয়াত দুখন পাৰমাণৱিক প্ৰতিবেশী দেশ আৰু ক্ৰমান্বয়ে আত্মবিশ্বাসী বেইজিং জড়িত হৈ আছে ।
চীনৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সম্প্ৰচাৰক চিচিটিভিৰ উদ্ধৃতি দি দক্ষিণ চাইনা মৰ্নিং পোষ্টে সোমবাৰে প্ৰকাশ কৰিছে যে বান্ধটোত কংক্ৰিট ভৰোৱা আৰম্ভ হৈছে । ই “পাকিস্তানৰ এক জটিল নিৰ্মাণ প্ৰকল্পৰ ক্ষেত্ৰত এক মাইলৰ খুঁটি আৰু এই ৰাষ্ট্ৰীয় ফ্লেগশ্বিপ প্ৰকল্পৰ উন্নয়ন ত্বৰান্বিত কৰাৰ বাবে এক পৰ্যায়” হিচাপে চিহ্নিত কৰিছে ।
পাকিস্তানত মহমণ্ড বান্ধ প্ৰকল্প ক্ষিপ্ৰ কৰাৰ বাবে চীনে লোৱা সিদ্ধান্তই দক্ষিণ এছিয়াৰ জটিল জল কূটনীতিত এক নতুন মাত্ৰা সংযোগ কৰিছে । বেইজিঙৰ ঘোষণাৰ সময়ে পাকিস্তানৰ প্ৰতি সমৰ্থনৰ সমন্বিত প্ৰদৰ্শন আৰু অঞ্চলটোত কৌশলগত প্ৰান্তিককৰণৰ আহিলা হিচাপে আন্তঃগাঁথনি কেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে তাৰ সম্ভাৱ্য পৰিৱৰ্তনৰ ইংগিত দিয়ে ।
১৯৬০ চনত স্বাক্ষৰিত আৰু বিশ্ব বেংকৰ মধ্যস্থতাত চলি থকা আই ডব্লিউ টি (IWT) ভাৰত-পাকিস্তানৰ পানী বিতৰণ চুক্তিৰ মূল শিলাস্তম্ভ হৈ আহিছে । এই সন্ধিৰ অধীনত ভাৰতে পূবৰ নদীসমূহ (ৰবি, বিয়াছ আৰু ছুটলেজ) নিয়ন্ত্ৰণ কৰে । আনহাতে, পাকিস্তানৰ পশ্চিম নদীসমূহৰ ওপৰত (সিন্ধু, ঝিলাম আৰু চেনাব) অধিকাৰ আছে ।
পহলগাম আক্ৰমণৰ পিছত, যাক ভাৰতে পাকিস্তান ভিত্তিক সন্ত্ৰাসবাদীক এই ঘটনাৰ বাবে দোষাৰোপ কৰিছে, প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীয়ে “পানী আৰু তেজ একেলগে প্ৰবাহিত হ’ব নোৱাৰে” বুলি গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তাৰ ক্ষেত্ৰত দৃঢ় স্থিতি প্ৰদৰ্শন কৰাৰ লগতে পাকিস্তানে সন্ত্ৰাসবাদৰ প্ৰতি সমৰ্থন বন্ধ নকৰালৈকে চুক্তিখন স্থগিত ৰখাৰ সংকেত দিয়ে ।
এই স্থগিতকৰণে ভাৰতক সিন্ধু নদী ব্যৱস্থা পৰিচালনাৰ ক্ষেত্ৰত পশ্চিম নদীসমূহত জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পসমূহ দ্ৰুতভাৱে চলোৱা আৰু কিষাণগংগা আৰু ৰেটলেৰ দৰে চলি থকা প্ৰকল্পসমূহত পাকিস্তানৰ পৰিদৰ্শন বন্ধ কৰাকে ধৰি অধিক নমনীয়তাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে ।
ভাৰতৰ বৰ্তমানৰ আন্তঃগাঁথনিৰ অভাৱৰ বাবে পাকিস্তানৰ পানী যোগানৰ ওপৰত তাৎক্ষণিক প্ৰভাৱ সীমিত হ’লেও এই পদক্ষেপে কৃষি আৰু জলবিদ্যুতৰ বাবে এই নদীসমূহৰ ওপৰত বহু পৰিমাণে নিৰ্ভৰশীল পাকিস্তানত দীৰ্ঘম্যাদী জল সুৰক্ষাৰ প্ৰতি উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছে ।
কিন্তু বৰ্তমান চীনৰ এই সিদ্ধান্তক ভাৰতৰ বাবে ভূ-ৰাজনৈতিক সংকেত হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি, যিয়ে অঞ্চলটোত বেইজিঙৰ প্ৰভাৱ আৰু ভাৰতৰ কাৰ্যক প্ৰতিহত কৰিবলৈ ইয়াৰ ইচ্ছাক উজ্জ্বল কৰি তুলিছে । এই পদক্ষেপক ভাৰতে আই ডব্লিউ টি স্থগিত ৰখাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া আৰু আঞ্চলিক জল ৰাজনীতিত চীনৰ ভূমিকাৰ দৃঢ়তা হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি ।
মহমণ্ড জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্প কি ?
পেছোৱাৰৰ পৰা প্ৰায় ৩৭ কিলোমিটাৰ উত্তৰে আৰু মুণ্ডা হেডৱৰ্কছৰ পৰা পাঁচ কিলোমিটাৰ ওপৰত স্বাট নদীত অৱস্থিত মহমণ্ড বান্ধটো হৈছে পাকিস্তানৰ খাইবাৰ পখতুনখোৱা মহমণ্ড জিলাৰ এটা নিৰ্মাণৰত বহুমুখী কংক্ৰিট-ভিত্তিক শিলেৰে ভৰা বান্ধ ।
নিৰ্মাণ সম্পূৰ্ণ হ’লে এই বান্ধটোৱে ৮০০ মেগাৱাট জলবিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিব, ১৬,১০০ একৰ মাটিত জলসিঞ্চনৰ ব্যৱস্থা কৰিব আৰু নামনি অংশত বান নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব । ইয়াৰ দ্বাৰা বাৰ্ষিক পানী সংৰক্ষণৰ সুবিধা ৪.৯৮ বিলিয়ন পি কে আৰ (পাকিস্তানী টকা), বছৰি ২.৪ বিলিয়ন ইউনিট বিদ্যুৎ উৎপাদন ১৯.৬ বিলিয়ন পি কে আৰ আৰু বাৰ্ষিক বানপানী প্ৰশমনৰ সুবিধা ৭৯ মিলিয়ন পি কে আৰকে ধৰি অসংখ্য আনুমানিক বাৰ্ষিক সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ আশা কৰা হৈছে ।
মহমণ্ড বান্ধে নৌশ্বেৰা আৰু চৰছাদ্দা জিলাক নিজৰ জলাশয়ত বানপানীৰ শীৰ্ষ সময়ত পানী জমা কৰি খৰালি কালত এৰি দি ঋতুভিত্তিক বানপানীৰ পৰা ৰক্ষা কৰিব বুলিও আশা কৰা হৈছে । পাকিস্তানত ২০১০ চনৰ জুলাই মাহত হোৱা বানপানীৰ পিছত ২০১০ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহৰ পৰিণতিৰ বাবে পাকিস্তানৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে বান তদন্ত আয়োগ গঠন কৰি দেশখনক বিপৰ্যস্ত কৰা জুলাই মাহৰ বানপানীয়ে কৰা জীৱন-সামগ্ৰীৰ অভূতপূৰ্ব ক্ষতিসাধনৰ তদন্ত কৰিছিল ।
আয়োগে নিজৰ প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰিছিল যে যদি মহমণ্ড বান্ধ নিৰ্মাণ কৰা হ’লহেঁতেন তেন্তে চৰছাদ্দা, পেছোৱাৰ আৰু নৌশ্বেৰা জিলা আৰু মুণ্ডা হেডৱৰ্কছত নামনিৰ ফালে ন্যূনতম ক্ষতি হ’লহেঁতেন ।
বান্ধ নিৰ্মাণৰ স্থিতি কি ?
২০১৯ চনৰ মে’ মাহৰ পৰা মহমণ্ড বান্ধ নিৰ্মাণৰ কাম আৰম্ভ হৈছিল । পাকিস্তানৰ জল আৰু শক্তি উন্নয়ন কৰ্তৃপক্ষই (Water and Power Development Authority, WAPDA) এই প্ৰকল্পটো ৰূপায়ণ কৰিছিল । চীন গেঝৌবা গ্ৰুপ কোম্পানী (China Gezhouba Group Company, CGGC) আৰু পাকিস্তানৰ ডেস্কন ইঞ্জিনিয়াৰিঙৰ (Descon Engineering) যৌথ উদ্যোগক এই নিৰ্মাণৰ চুক্তি প্ৰদান কৰা হৈছে । টাৰ্বাইন জেনেৰেটৰ ইউনিট আৰু অনলাইন নিৰীক্ষণ ব্যৱস্থা যোগান ধৰাৰ বাবে ভইথ হাইড্ৰ’ চাংহাই লিমিটেডক (Voith Hydro Shanghai Limited, VHS) চুক্তিবদ্ধ কৰা হৈছিল ।
প্ৰকল্পটোৰ আনুমানিক ব্যয় প্ৰায় ৩০৯.৫৫৮ বিলিয়ন পি কে আৰ । এই ধনৰাশি ইছলামিক ডেভেলপমেণ্ট বেংককে ধৰি বিভিন্ন বিত্তীয় সংস্থাৰ পৰা আহৰণ কৰা হৈছে । ইছলামিক ডেভেলপমেণ্ট বেংকে প্ৰকল্পটোৰ বাবে ১৮ কোটি ডলাৰ অনুমোদন জনাইছিল । নিৰ্মাণৰ শীৰ্ষ সময়ত এই প্ৰকল্পটোৱে প্ৰায় ৬,০০০ ব্যক্তিৰ বাবে নিয়োগৰ সুযোগ সৃষ্টি কৰিছে, যিয়ে স্থানীয় অৰ্থনীতিত অৰিহণা যোগাইছে ।
প্ৰাৰম্ভিক অৱস্থাত ২০২৫ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰা এই প্ৰকল্পটো বৰ্তমান যথেষ্ট পলম হৈছে । বৰ্তমান প্ৰথমটো ইউনিটৰ কাম ২০২৬ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত আৰম্ভ হোৱাৰ আশা কৰা হৈছে আৰু ২০২৭ চনৰ এপ্ৰিল মাহত সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে ।
আঞ্চলিক জল ৰাজনীতি আৰু ক্ষমতাৰ গতিশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত চীনৰ এই সিদ্ধান্তৰ প্ৰভাৱ কি ?
মনোহৰ পাৰিকাৰ ইনষ্টিটিউট অব ডিফেন্স ষ্টাডিজ এণ্ড এনালাইজেছৰ জ্যেষ্ঠ ফেল’ তথা সীমাৰ সিপাৰৰ পানীৰ বিষয়ৰ আগশাৰীৰ প্ৰবক্তা উত্তম কুমাৰ সিনহাৰ মতে, চীনে পাকিস্তানৰ বিভিন্ন জল প্ৰকল্পত আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰি আছে ।
ইটিভি ভাৰতক সিনহাই কয়, "চীন আৰু পাকিস্তান বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ বান্ধ নিৰ্মাতা দেশসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম ।"
তেওঁ এই বিষয়ত ব্যাখ্যা আগবঢ়াই কয় যে পাকিস্তান নিজৰ নদীৰ ওপৰত অতি নিৰ্ভৰশীল আৰু এই প্ৰকল্পসমূহৰ জৰিয়তে পানীৰ প্ৰয়োজন ।
মহমণ্ড বান্ধ প্ৰকল্প ক্ষিপ্ৰ কৰাৰ চীনে লোৱা সিদ্ধান্তৰ কথা ক’বলৈ গৈ তেওঁ উল্লেখ কৰে যে চীন আৰু পাকিস্তান সকলো সময়ৰে বন্ধু ।
সিনহাই কয়, "শেহতীয়াকৈ ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা উত্তেজনাৰ সময়ত বেইজিঙে ইছলামবাদক সমৰ্থন জনাইছিল ।" তেওঁ কয়, "ভাৰতে আই ডব্লিউ টিক স্থগিত ৰখাৰ সিদ্ধান্ত লোৱাৰ পিছত চীনে মহমণ্ড প্ৰকল্পটোক দ্ৰুতগতিত আগবঢ়াই নিয়াৰ কথা ঘোষণা কৰিছে । ই কূটনৈতিক দৃষ্টিভংগী আৰু কৌশলগত বাৰ্তা ।"
কিংছ কলেজ লণ্ডনৰ কিংছ ইণ্ডিয়া ইনষ্টিটিউটৰ সৈতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কৰ অধ্যাপক তথা অবজাৰ্ভাৰ ৰিছাৰ্চ ফাউণ্ডেচনৰ থিংক টেংকৰ উপ-সভাপতি (ষ্টাডিজ এণ্ড ফৰেইন পলিচি) হৰ্ষ ভি পণ্টে কয় যে ভাৰত আৰু চীনৰ মাজত এই প্ৰক্ৰিয়া চলি থাকিব ।
পণ্টে কয়, "দুয়ো পক্ষই কূটনীতিৰ ক্ষেত্ৰত পানীক এক শক্তি হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছে । ইয়াৰ ফলত ভূ-ৰাজনৈতিক মাত্ৰা ত্বৰান্বিত হ'ব আৰু ইয়াৰ প্ৰভাৱ পৰিব । পাকিস্তান হৈছে চীনৰ বাবে কেৱল পণ্য ।”
একে সময়তে তেওঁ লগতে কয় যে চীন আৰু পাকিস্তান দুয়োখনেই ভাৰতৰ বিপৰীতে এই গতিশীলতাক গুৰুত্ব দিছে ।
উছানাছ ফাউণ্ডেচন থিংক টেংকৰ প্ৰতিষ্ঠাপক, সঞ্চালক আৰু মুখ্য কাৰ্যবাহী বিষয়া অভিনৱ পাণ্ডিয়াৰ মতে, চীনৰ এই সিদ্ধান্ত পাকিস্তানৰ বাবে আৰু দক্ষিণ এছিয়াৰ আঞ্চলিক ভূ-ৰাজনীতিৰ বাবেও এক অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় ।
পাণ্ডিয়াই কয়, "ভাৰতে সিন্ধু জলচুক্তি স্থগিত ৰখাৰ পিছত পাকিস্তানৰ জল সুৰক্ষাৰ সন্দৰ্ভত উদ্বেগ বহুগুণে বৃদ্ধি পাইছে ।" তেওঁ লগতে কয়, “এইটো পাকিস্তানৰ বাবে সদায় এটা ডাঙৰ চিন্তাৰ কাৰণ হৈ আহিছে, কাৰণ ভাৰত এখন নদীমাতৃক ৰাষ্ট্ৰ আৰু ক্ৰমান্বয়ে পাকিস্তানে পানীৰ নাটনিৰ সন্মুখীন হৈ আহিছে । গতিকে হয়তো পাকিস্তানৰ সকলো সময়ৰ বন্ধু, পাকিস্তানৰ ৰক্ত-ভাতৃ চীনে মহমণ্ড প্ৰকল্পক দ্ৰুতগতিত চলাই পাকিস্তানৰ পানী সম্পৰ্কীয় অসুৰক্ষিত অনুভৱক দূৰ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে ।”
তেওঁ কয় যে এইটো মূলত পানীৰ অসুৰক্ষিত অৱস্থাৰ ভাবুকিৰ পৰা পাকিস্তানক সুৰক্ষিত কৰাৰ ব্যৱস্থা ।
পাণ্ডিয়াই কয় যে ইয়াৰ দ্বাৰা পাকিস্তানৰ কৌশলগত স্বাৰ্থৰ সৈতে চীনৰ অধিক শক্তিশালী মিত্ৰতাও প্ৰতিফলিত হৈছে । "চীনেও পাকিস্তানক ভাৰতৰ এক ডাঙৰ প্ৰতিকাৰ হিচাপে লয় আৰু বেইজিঙৰ বৃহত্তৰ কৌশলগত স্বাৰ্থৰ সৈতে ই মিলি যায় । গতিকে ই পাকিস্তানক শক্তিশালী কৰি যাব ।"
