নতুন দিল্লী : মঙলবাৰে প্ৰকাশ পোৱা ভাৰত ন্যায় প্ৰতিবেদন ২০২৫ৰ প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে যে দেশত প্ৰতি মিলিয়ন জনসংখ্যাত মাত্ৰ ১৫ জন ন্যায়াধীশ আছে, যিটো আইন আয়োগৰ প্ৰতি মিলিয়ন জনসংখ্যাত ৫০ জন ন্যায়াধীশৰ পৰামৰ্শতকৈ বহু কম ।
দেশত ন্যায় প্ৰদানৰ ভিত্তিত ৰাজ্যসমূহৰ স্থান নিৰ্ধাৰণ কৰা ২০২৫ চনৰ ভাৰত ন্যায় প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে যে ২০২৫ চনৰ জানুৱাৰী মাহত উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশকে ধৰি বহি থকা ন্যায়াধীশৰ প্ৰকৃত সংখ্যা আছিল ২১,২৮৫, যিটো ২০২২ চনৰ তুলনাত প্ৰায় ৬ শতাংশ বৃদ্ধি হয় যদিও বৰ্তমানৰ অনুমোদিত শক্তি ২৬,৯২৭ৰ বহু তলত ।
প্রতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে যে ১.৪ বিলিয়ন লোকৰ বাবে ভাৰতত ২১,২৮৫ জন ন্যায়াধীশ বা প্রতি মিলিয়ন জনসংখ্যাত প্রায় ১৫ জন ন্যায়াধীশ আছে, যিটো ১৯৮৭ চনৰ আইন আয়োগৰ প্রতি মিলিয়ন জনসংখ্যাত ৫০ ন্যায়াধীশৰ পৰামৰ্শৰ বহু কম ।
"২০১১ চনৰ লোকপিয়ল আৰু অনুমোদিত পদৰ ভিত্তিত ৰাজ্যসভাৰ সঁহাৰি অনুসৰি ন্যায়াধীশ-জনসংখ্যাৰ অনুপাত প্ৰতি মিলিয়নত ২১ জন (১০ লাখ) । ২০২৫ চনৰ মাৰ্চ মাহৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰক্ষেপণৰ ভিত্তিত বিচাৰপীঠখনৰ প্ৰকৃত শক্তি প্ৰতি ১০ লাখ জনসংখ্যাৰ বিপৰীতে ১৫ জন বিচাৰক । অনুমোদিত শক্তি পূৰণ হ’লেও ন্যায়াধীশ-জনসংখ্যাৰ অনুপাত প্ৰতি ১০ লাখ জনসংখ্যাৰ বিপৰীতে মাত্ৰ ১৯ জন ন্যায়াধীশ হ’ব — ১৯৮৭ চনৰ আইন আয়োগে প্ৰতি ১০ লাখ জনসংখ্যাৰ বিপৰীতে ৫০ জন ন্যায়াধীশৰ পৰামৰ্শতকৈ বহু কম ।"- প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে ।
প্ৰতিবেদন অনুসৰি উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশৰ মাজত খালী পদ ৩৩% আৰু জিলা ন্যায়পালিকাত ২১%, যিয়ে ন্যায়াধীশসকলৰ বাবে বিশেষকৈ উচ্চ ন্যায়ালয়ত যথেষ্ট বেছি কামৰ বোজাৰ ইংগিত দিয়ে । উদাহৰণস্বৰূপে, এলাহাবাদ আৰু মধ্যপ্ৰদেশ উচ্চ ন্যায়ালয়ত প্ৰতিজন ন্যায়াধীশৰ গোচৰৰ বোজা ১৫,০০০ গোচৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত জিলা আদালতত প্ৰতিজন ন্যায়াধীশৰ গড় কামৰ বোজা ২২০০ গোচৰ ।
প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে যে ২০১৬-১৭ চনৰ পৰা ২০২৫ চনৰ ভিতৰত উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশৰ সামগ্ৰিক অনুমোদিত শক্তি ১১৩৬ৰ পৰা ১১২২লৈ হ্ৰাস পাইছে ।" চিকিম, ত্ৰিপুৰা আৰু মেঘালয়ৰ উচ্চ ন্যায়ালয়েই একমাত্ৰ উচ্চ ন্যায়ালয় যিয়ে নিজৰ সম্পূৰ্ণ শক্তিৰে কাম কৰে । ভাৰতত জনসংখ্যাৰ হিচাপত গড়ে প্ৰতি ১৮.৭ লাখ লোকৰ বিপৰীতে এজন উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশ আৰু প্ৰতি ৬৯ হাজাৰ লোকৰ বিপৰীতে এজন অধীনস্থ আদালতৰ ন্যায়াধীশ আছে । মাত্ৰ আঠখন উচ্চ ন্যায়ালয়ত এজন উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশে ১০ লাখতকৈও কম লোকক সেৱা আগবঢ়ায় । বাকী সকলো ঠাইতে ১২ লাখ (মাদ্ৰাজ উচ্চ ন্যায়ালয়)ৰ পৰা ৩৮ লাখ (পাটনা উচ্চ ন্যায়ালয়)লৈকে । প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে যে উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশৰ পদ খালী হৈছে কেৰালাত । প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে ।
ইয়াত কোৱা হৈছে যে জিলা ন্যায়পালিকাৰ মহিলা ন্যায়াধীশৰ সামগ্ৰিক অংশ ২০১৭ চনত ৩০ শতাংশৰ পৰা ৩৮.৩ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পাইছে আৰু ২০২৫ চনত উচ্চ ন্যায়ালয়ত ই ১১.৪ শতাংশৰ পৰা ১৪ শতাংশলৈ বৃদ্ধি পাইছে । ইয়াৰ উপৰিও উচ্চ ন্যায়ালয় আৰু উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ তুলনাত জিলা আদালতত মহিলা ন্যায়াধীশৰ অংশও অধিক (৬%) আৰু বৰ্তমান ২৫খন উচ্চ ন্যায়ালয়ত মাত্ৰ এগৰাকী মহিলা মুখ্য ন্যায়াধীশ আছে ।
ভাৰতৰ ২০.৩ লাখ জনসংখ্যাৰ আৰক্ষী বাহিনীত অধীক্ষক আৰু সঞ্চালক প্ৰধানৰ দৰে জ্যেষ্ঠ পদবীত এহেজাৰতকৈও কম মহিলা বিষয়া থকাৰ কথাও প্রতিবেদনত প্রকাশ কৰা হৈছে ৷ ইয়াত কোৱা হৈছে যে নন-আই পি এছ বিষয়াসকলক অন্তৰ্ভুক্ত কৰিলে এই সংখ্যা ২৫ হাজাৰৰ অলপ বেছি আৰু নন-আই পি এছ ৰেংকৰ মহিলা বিষয়াসকলে মুঠ ৩.১ লাখ বিষয়াৰ মাত্ৰ ৮%হে গঠন কৰে । আনহাতে আৰক্ষীৰ ৯০% মহিলা কনিষ্টবল পদত আছে ।
প্ৰতিবেদনত কৰ্ণাটক সামগ্ৰিকভাৱে প্ৰথম স্থান লাভ কৰিছে, ৰাজ্যখনে ১৮খন বৃহৎ আৰু মজলীয়া আকাৰৰ ৰাজ্য (প্ৰতিখন ৰাজ্যৰ জনসংখ্যা এক কোটিৰো অধিক)ৰ ভিতৰত শীৰ্ষস্থান অক্ষুণ্ণ ৰাখিছে । ইয়াৰ পিছতে ২০২২ চনত পঞ্চম স্থানৰ পৰা দ্বিতীয় স্থানলৈ উন্নীত হোৱা অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ, তেলেংগানা (২০২২ ৰেংকিং: তৃতীয়) আৰু কেৰালা (২০২২ ৰেংকিং: ষষ্ঠ) ।
দক্ষিণৰ পাঁচখন ৰাজ্যই ৰেংকিঙত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল, কাৰণ অন্যান্য ৰাজ্যৰ তুলনাত চাৰিটা স্তম্ভৰ মাজেৰে তেওঁলোকৰ প্ৰদৰ্শন উন্নত । প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে যে কৰ্ণাটকেই একমাত্ৰ ৰাজ্য যিয়ে আৰক্ষী (কনিষ্টবল আৰু বিষয়া পৰ্যায়ত) লগতে জিলা ন্যায়পালিকাৰ ক্ষেত্ৰত নিজৰ জাতি সংৰক্ষণ (SC, ST আৰু OBC) পূৰণ কৰিছে ।
আইনী সাহায্যৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় জনমূৰি ব্যয় প্ৰতি বছৰে ৬.৪৬ টকা হোৱাৰ বিপৰীতে ন্যায়পালিকাৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰীয় জনমূৰি ব্যয় ১৮২ টকা বুলি প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে । প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে যে কোনো ৰাজ্যই বাৰ্ষিক মুঠ ব্যয়ৰ এক শতাংশতকৈ অধিক ব্যয় ন্যায়পালিকাৰ বাবে নকৰে ।
"উচ্চ ন্যায়ালয় পৰ্যায়ত উত্তৰ প্ৰদেশত ৪.৫ লাখ গোচৰ দহ বছৰতকৈ অধিক সময়ৰ বাবে বিচাৰাধীন হৈ আছে, তাৰ পিছতে মহাৰাষ্ট্ৰ (১.৭ লাখ) আৰু মধ্যপ্ৰদেশ (১.৪ লাখ) । প্ৰতি দুটা গোচৰৰ ভিতৰত এটা গোচৰ কৰ্ণাটক, মণিপুৰ, মেঘালয়, ছিকিম আৰু ত্ৰিপুৰাৰ বাহিৰে সকলো উচ্চ ন্যায়ালয়তে তিনি বছৰতকৈ অধিক সময় বিচাৰাধীন হৈ আছে; এলাহাবাদ উচ্চ ন্যায়ালয়ত এই আবেদন সকলো বিষয়ৰ ৭১ শতাংশৰ ওপৰত কৰা হৈছিল ।" প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে ।
প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছে যে ছয়কুৰিখন ৰাজ্য/কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলৰ জিলা আদালতত প্ৰতি তিনিটা গোচৰৰ ভিতৰত এটা গোচৰ তিনি বছৰতকৈ অধিক সময় ধৰি চলি আছে । ইয়াৰ ক্ষেত্রত আগবাঢ়ি আছে বিহাৰ আৰু সৰ্বাধিক ৭১ শতাংশ গোচৰ ৰুজু হৈ আছে । ছয়খন ৰাজ্য/কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চল—আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জ, বিহাৰ, মেঘালয়, ওড়িশা, উত্তৰ প্ৰদেশ আৰু পশ্চিমবংগত ৫০ শতাংশতকৈ অধিক গোচৰ তিনি বছৰতকৈ অধিক সময় ধৰি চলি আছে আৰু কেৱল ছিকিমতহে এনে গোচৰৰ ১০ শতাংশতকৈও কম ।
আই জে আৰ ২০২৫ য়ে তাৎক্ষণিক আৰু মৌলিক সংস্কাৰ দুয়োটাকে পুনৰবাৰ উল্লেখ কৰিছে । ই খালী পদসমূহ তৎকালীনভাৱে পূৰণ আৰু প্ৰতিনিধিত্ব বৃদ্ধি কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে আৰু অপ্ৰত্যাৱৰ্তনীয় পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিবলৈ ন্যায় প্ৰদানক এক অপৰিহাৰ্য সেৱা হিচাপে নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছে ।
আই জে আৰ প্ৰথমে টাটা ট্ৰাষ্টে আৰম্ভ কৰিছিল, ২০১৯ চনত প্ৰথম ৰেংকিং প্ৰকাশ পাইছিল । এই প্ৰতিবেদনৰ চতুৰ্থ সংস্কৰণ, যিটো চেণ্টাৰ ফৰ ছ’চিয়েল জাষ্টিচ, কমন ক’জ, কমনৱেলথ হিউমেন ৰাইটছ ইনিচিয়েটিভ, ডাক্স, টি আই এছ এছ-প্ৰয়াস, বিধি চেণ্টাৰ ফৰ লিগেল পলিচি আৰু আই জে আৰৰ ডাটা পাৰ্টনাৰ হাউ ইণ্ডিয়া লাইভছকে ধৰি অংশীদাৰৰ সহযোগত প্ৰস্তুত কৰা হৈছে ।
লগতে পঢ়ক : নগদ ধন আৱিষ্কাৰ বিতৰ্ক : উচ্চতম ন্যায়ালয় সমিতিৰ তদন্ত আৰম্ভ, ন্যায়াধীশ বাৰ্মাৰ বাসগৃহ পৰিদৰ্শন
